گزارشی ازهمایش تحول در علوم انسانی+ گزیده سخنرانی اندیشمندان

به گزارش پایگاه 598 به نقل از خبرگزاری ها این همایش از سوی فرهنگستان علوم اسلامی قم با همکاری معاونت فرهنگی دانشگاه تهران و جمعی از اندیشمندان و صاحب‌نظران ایران اسلامی با هدف بررسی چیستی، چرایی و چگونگی تحول در علوم انسانی برگزار گردید.


بررسی ضرورت‌های تحول در علوم انسانی، بررسی تعاریف گوناگون از تحول در علوم انسانی، بررسی راهکارها و راهبردهای تحول در علوم انسانی، بررسی دیدگاه‌های اندیشمندان تحول‌خواه در عرصه علوم انسانی با رویکرد جریان‌شناسانه و بازخوانی علمی اندیشه‌های سید منیرالدین حسینی(ره) و فرهنگستان علوم اسلامی قم در موضوع تحول از جمله اهداف این همایش بود.

در ابتدای این همایش حجت‌الاسلام و المسلمین سیدمحمدمهدی میرباقری، رییس فرهنگستان علوم اسلامی قم، با اشاره به ضرورت تحول در علوم انسانی، اظهار داشت: امروزه دور جدیدی از توجه به عقلانیت در جامعه اسلامی ایران شکل گرفته است.

وی در ادامه به ارائه نظریه استاد سیدمنیرالدین حسینی در عرصه فرآیند دستیابی به علوم انسانی اسلامی پرداخت و گفت: در بین کسانی که طرفدار معرفت دینی هستند گروهی معتقد به علم دینی نیستند.

دبیر علمی همایش تحول در علوم انسانی افزود: این گروه با مغالطه مرحله گردآوری و داوری، معتقدند دین حداکثر می‌تواند در مرحله گردآوری به شکل‌گیری نظریات علمی و فرضیات علمی کمک کند اما در مرحله داوری که مرحله ارتباط نظریه‌ها و فرضیه‌ها با عالم دینی است، هیچ دخالتی ندارند.

وی تصریح کرد: علم از هر مسیری که گردآوری شود در مرحله داوری به ناچار می‌بایست از قواعد ارزیابی علمی عبور کند و طبیعتاً به این معنا علم جهانی و عام است و فرهنگ ها و شرایط جغرافیایی در آن دخیل نیستند؛ یعنی علم مضاف در فرهنگ‌ها، مکاتب و نقطه مختصات ملت‌ها نداریم.

استاد میرباقری سه رویکرد مسأله محور، فلسفی و روش مضافی را در این زمینه متصور دانست و اظهار داشت: رویکرد فلسفی به اصلاح مبانی علوم انسانی می‌پردازد و نحله‌هایی که این رویکرد را دارند؛ اگرچه دارای گرایش‌های مختلفی هستند، اما همه به اصلاح علوم انسانی معتقدند.

وی ادامه داد: این افراد معتقدند که اصلاح علوم انسانی باید از لایه‌های بنیادین علم اتفاق افتاده و تنها به اصلاح فرضیه‌ها و نظریه‌ها اکتفا نشود.

دبیر علمی همایش تحول در علوم انسانی اضافه کرد: برخی نیز افزون بر این‌که معتقدند مبانی نظریه علوم انسانی باید متحول شود، فضای درونی این تحول را هم دستخوش تغییر می‌دانند.

وی با بیان این‌که دین می‌تواند اندیشه بشر را رهبری کند اما دلیلی نداریم که فلسفه اسلامی بتواند همه سؤالات نوظهور را پاسخ گوید، گفت: ناچاریم فلسفه عام و فراگیری را طراحی کنیم تا با طراحی این حکمت، همه سؤالات مورد نیاز علوم پاسخ داده شود.

وی طراحی شبکه تحقیقات آزاد ملی را ضروری دانست و آن را یکی از مأموریت‌های اصلی حوزه‌های علمیه، آکادمی‌ها، فرهنگستان‌ها، پژوهشکده‌ها، دانشگاه‌ها و آموزشگاه‌های علمی است.

رییس فرهنگستان علوم اسلامی قم خاطرنشان کرد: برای تحقق طراحی شبکه تحقیقات آزاد ملی، تشکیل جبهه فرهنگی از طرفداران علم اسلامی دینی در مقابل سکولارهایی که معتقد به علم دینی نیستند، ضروری است.

وی تعامل تمام معتقدان علم دینی را در این عرصه ضروری خواند و افزود: برای آغاز راه به تدوین سندی نیاز داریم که مسیر دستیابی به علم اسلامی را تولید کند؛ این سند در حین این‌که نقشه راه را روشن می‌کند مورد وفاق نخبگان علمی جامعه قرار گیرد.

در ادامه آیت الله حائری شیرازی، عضو مجلس خبرگان رهبری در ابتدای سخنانش در افتتاحیه همایش تحول در علوم انسانی با اشاره به مقام شامخ آیت الله سیدمنیر الدین حسینی الهاشمی گفت: اگر شاگردی استادش را نشناسد از جوانی و خامی اوست اما اگر استاد فرزند خود را نشناسد جای حیف و دریغ است و حوزه های علمیه این شاگرد بزرگ خود را نشناخته است.

 وی در این باره افزود: تحولی که ایشان به وجود آورد ورود به عالم مناظره بود و این تحولی که شما در علوم انسانی به دنبال آن هستید امکان ندارد بدون مناظره به جایی برسد.

 آیت الله حائری شیرازی با اشاره به اینکه در دیدار با رهبری این مباحث را مطرح کرده است، گفت: من خدمت مقام معظم رهبری عرض کردم که آیا شما فکر کردید که چرا هشام بن حکم ندارید؟ آیا تا به حال فکر شده که ما چرا سعدی نداریم؟ ما باید ریشه های پیدایش اینها را جستجو کنیم که این ریشه ها همانا قواعد و فرهنگ مناظره اند.

 وی در این باره افزود: کارگاهی که امام صادق (ع) تعبیه کرده اند موجب شد تا این مواد اولیه مثل هشام تبدیل به کالای هشام بن حکم شود و روش کار ایشان نیز مناظره بود.

 استاد برجسته اخلاق حوزه علمیه قم گفت: حضرت صرفاً باب مناظره را افتتاح کرد و با مناظره ای علمی فرهنگ بنی امیه را برانداخت.

 وی به مسئله بیداری اسلامی در منطقه اشاره کرد و گفت: مردم هنگامی که می بینند در شرافت حکومتی نمی گنجند منفجر شده و انقلاب می کنند چرا که آنها به دنبال شرافت انسانی خویش هستند.

 آیت الله حائری شیرازی بر این باور است که مدیریت جهانی، مدیریت تهدید و تطمیع است و این نمی تواند دانشمند و آزاداندیش را تحمل کند، غربی ها فکر کرده اند که با این مدیریت می توانند این تحولات جهانی بر منطقه را مدیریت کنند.

 استاد اخلاق هیئت دولت در همین باره افزود: دارایی های انسان سرتاسر مسئولیت های انسان است و با این قدرت جدید، ضعف ها مرتباً افزایش می یابد.

 وی بر این باور است که بشر در دگربازداری به اینجا رسیده است، اما در خودبازداری نتوانسته است کاری بکند.

 آیت الله حائری شیرازی با انتقاد از قرائت هایی که در مراحل مختلف از دین مطرح شد تا عناصری را که با علوم ناسازگاری دارند، کنار بگذارند، اشاره کرد و گفت: اینکه قرائت های مختلف از دین مطرح می شد برای این بود که راه ادامه حیات دین مطرح بود تا با علوم انسانی مغایرتی نداشته باشد.

 وی با اشاره به اینکه غربیان درباره انسان هیچ نمی داند، گفت: شما غربیان از انسان چه می دانید که می خواهید درباره جامعه انسانی سخن بگویید.

 آیت الله حائری شیرازی در همین باره افزود: بشر در برابر قلب عبد مومن چه دارد؟ قلب عبد مومن، خانه خداست و کعبه و مسجدالحرام ماکت این خانه هستند، انسان به حج می رود تا ماکت خود را ببیند.

حجت‌الاسلام و المسلمین علی اکبر رشاد، رییس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در  ادامه همایش تحول در علوم انسانی به ارائه بحث منطق طبقه‌بندی علوم انسانی پرداخت و گفت: منطق طبقه‌بندی علوم انسانی از جمله مسائل فلسفه علوم اسلامی است.

وی افزود: فلسفه علوم اسلامی در زمره فلسفه علوم و فلسفه مضاف بر معرفت‌هایی اطلاق می‌شود که به اشتقاق‌ها و افتراق‌های مجموعه علوم انسانی می‌پردازد.

رییس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با بیان این‌که نظریه‌های گوناگونی درباره طبقه‌بندی علوم و نیز علوم انسانی مطرح شده است و این طبقه‌بندی از الگوهای سنتی و کلاسیک بهره می‌برد، به تبیین روش‌های اجمالی در این زمینه پرداخت.

وی خاطرنشان کرد: ماهیت و هویت هر علمی تحت تأثیر مجموعه‌ای از عناصر معرفتی و غیرمعرفتی همچون مبانی و مصادر، منطق تکون و تطور علم، منهج و مناهج حل مسأله در علم، موضوع و قلمرود و کاربرد علم، هندسه معرفتی یک علم، ساختار صوری یک علم و ظروف فرهنگی اجتماعی تولید آن علم قرار دارد.

حجت‌الاسلام رشاد با بیان این‌که ماهیت به ذاتیات یک علم اشاره دارد، ابراز داشت: ماهیت و هویت هر علمی تحت تأثیر و تابع عناصر ماهوی که عامل تکون علم‌اند و پاره‌ای عناصر هویت‌ساز برای یک علم است.

وی کامل‌ترین روش طبقه‌بندی علوم را شیوه‌ طبقه‌بندی رشته‌ها و شاخه‌های علوم با توجه به اشتقاق‌ها و افتراق‌های آنها دانست و گفت: مسأله وحدت و تمایز علم از مبحث ماهیت‌پژوهی علوم و طبقه‌بندی آن با دو رویکرد امکان‌پذیر است.

عضو هیأت علمی گروه منطق فهم دین پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی دو نگاه متفاوت به علم را متصور دانست و اظهار داشت: این دو نگاه آنچنان با هم متفاوتند که باید در ماهیت و تطور یک علم و شرایط و تعریف آن در بحث ارکان گوناگون رعایت شود.

وی با بیان این‌که انسان با پدیده‌هایی مواجه می‌شود که درباره آن پدیده‌ها چهار دسته حکم موجود است، قضایای علمی را به سه دسته توصیفی تشریحی، بایدها و نبایدها و شایدها و نشایدها قابل تقسیم دانست.

در ادامه همایش میزگردی با حضور دکتر پارسانیا و دکتر کچوئیان و دکتر برنجکار برگزار گردید.

حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر حمید پارسانیا، استاد حوزه و دانشگاه و مسؤول کمیته روحانیون شورای عالی انقلاب فرهنگی، در میزگرد علمی تأثیر عقل نظری در علوم انسانی، این تأثیر را مبتنی بر ارائه تعریف صحیحی از عقل نظری و علوم انسانی دانست.

وی با بیان این‌که عقل کاربردهای متفاوتی دارد، بر بررسی صحیح تمام ابعاد آن تأکید کرد و افزود: این‌که عقل حقیقت شرعیه دارد یا به لسان عربی مبین به کار رفته و این اصطلاحات در فضای دینی به چه شکل به کار رفته و یا در حوزه شریعت، وضع تعیینی و تعینی دارد، قابل بررسی است.

این استاد حوزه و دانشگاه با اشاره به کاربرد عقل نظری در مقابل عقل عملی، اظهار داشت: عقل نظری درباره هستی‌ها بحث می‌کند و عقل عملی به بررسی بایسته‌ها یا هستی‌های مقدور و هستی‌هایی که از مسیر اراده و آگاهی انسان موجود می‌شوند می‌پردازد.

وی تصریح کرد: بین عقل نظری با علوم انسانی ارتباط چندانی وجود ندارد، جز در زمانی که مقداری نگاه تفهمی به این حوزه وارد شده و این فهم، حوزه حیات انسانی را تئوریزه و بررسی کرده است.

حجت‌الاسلام پارسانیا با بیان این‌که ترجمه علوم انسانی خلع دو حوزه تمدنی و آسیب‌شناسی در حوزه ادبیات است، علوم انسانی را به تعبیری که فارابی به کار می‌برد صحیح دانست و گفت: علم انسانی علمی است که با آگاهی و اراده انسان ایجاد شود.
دکتر حسین کچویان، عضو هیئت علمی و مدیر گروه جامعه شناسی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران در میزگرد علمی همایش تحول در علوم انسانی با اشاره به اینکه در معنای عقل نظری و عملی و موضوح بحث در حدود و کلیاتی اختلاف نظر داریم و شاید بتوان گفت اجمالی وجود دارد، اظهار داشت: معنای جدید علوم انسانی که مورد منازعه است علومی است که در مشابهت علوم تجربی شکل گرفته اند و همین علوم امروزه مورد بحث و نقد ما است.

 وی مدعی است که علوم اجتماعی، روانشناسی و دیگر علومی که در این مسیر تحقق یافته اند، صرفاً در مشابهت با علوم طبیعی بروز و ظهور داشته اند.

 دکتر کچویان با اشاره به اینکه هر چند درباره عقل نظری و عملی نوعی اجماع است، گفت: اما ظاهراً این قوه شناسنده و مدرک کلیات مورد نظر است که درباره آن بحث می کند.

 وی با منفوذ کردن این بحث که سوال اساسی این است که عقل قوه شناسایی کلیاتی را دارد تلاش کرد تا موضوع سخن خود را مشخص کرده و پیش ببرد.

 عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی مدعی شد که در سخنرانی اش تلاش دارد تا مشکل جدی که در غرب اتفاق افتاده و تعیین ساز بوده تغییر و بررسی نماید.

 وی مشکل اصلی را در بحث شناخت شناسی علوم نظری دانست و گفت: در فلسفه و حکمت عملی ماهیتاً دانش هایی هستند که به عمل و رفتار انسان می پردازند و دانش هایی که نمی توانند نظیر دانش های فلسفه باشند ناظر به عمل، جزئی و خاص بوده و قابل تامین نیستند.

 دکتر کچویان، علم سیاست را جزئی از این علوم دانست و گفت: دانستن تاسیس نظام بهتری در عمل هدف این علم است و فلسفه سیاسی در معنای خاصش متکفل معناها و شرایط کلی نیست و باید در موارد جزئی بررسی شود.

 وی بر این باور است که در جهان مدرن تقسیم بندی فلسفه قدیم را به هم زده اند و همه بحران ها معلول این امر است چرا که آنها علوم تجربی را مطرح کرده و همه دانش های مربوط به جهان عینی را ذیل آن گسترش داده اند.

 مدیر گروه جامعه شناسی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران در این راستا به علوم اجتماعی امروز غرب مثال زد و گفت: این علوم اجتماعی چیزی به ما نمی گوید و صرفاً حدیث نفس هستند و این امر معلول این است که امکان چنین شناختی اصولاً برای ما ممکن نیست.

در قسمت دوم همایش تحول در علوم اسلامی حجت‌الاسلام محمدجواد ارسطا، رییس دانشگاه باقرالعلوم‌(ع) قم به بررسی نقش فقه در تحول علوم انسانی پرداخت و گفت: فقه براساس تصور رایج، یک علم مصرف‌کننده و پیرو که تئوری‌پرداز نیست، دانسته می‌شود.

وی با بیان این‌که براساس این تصور، فقه نمی‌تواند تئوری‌پردازی کند و باید از تئوری‌ها و اندیشه‌های علوم دیگر بهره ببرد، افزود: با مراجعه به روایات خواهیم یافت که تصور رایج از فقه اشتباه است.

رییس دانشگاه باقرالعلوم‌(ع) با اشاره به نوعی معنای غلط از فقیه در عصر ائمه اطهار‌(ع) و تلاش ائمه برای زدودن این معنای غلط، خاطرنشان کرد: فقیه براساس تعلیم ائمه‌ اطهار(ع) متمسک به سنت پیامبر است و سنت پیامبر تنها در احکام فردیه منحصر نیست.

وی بازنگری در تعریف فقه را ضروری دانست و افزود: فقیه دارای بصیرت لازم در مجموعه دین اعم از معارف، احکام و اخلاق است و فقها تنها کسانی نیستند که در فروع و احکام فرعی حکم کنند؛ بلکه فراگیری احکام قرآنی را بر همه چیز مقدم می‌دارند.

حجت‌الاسلام ارسطا با اشاره به سخنی از امام خمینی‌(ره) درباره فقه، گفت: اداره صحیح زندگی فردی و اجتماعی انسان از گهواره تا گور وقتی به صورت صحیح انجام می‌شود که در راستای هدف اصلی از خلقت انسان قرار گیرد و هدف اصلی از خلقت انسان، عبادت یا معرفت است.

وی با بیان این‌که موضوع فقه افعال مکلف به معنای شخصی حقیقی نیست بلکه اشخاص حقوقی را هم در برمی‌گیرد، ابراز داشت: اشخاص حقیقی و حقوقی را تنها نباید در حصار تنگ فردی ملاحظه کرد؛ وقتی از حیثیت اجتماعی افراد و متکلفان سخن به میان می‌آید، از زوایای مختلف قابل بررسی است.

این استاد حوزه و دانشگاه خواستار توجه به نقش مصلحت در فقه غیرفردی شد و گفت: فقه برای تشخیص مصالح عمومی، ناگزیر برقراری ارتباط با علوم مختلف انسانی است و این زمینه‌ساز تأثیر فقه برای تحول در علوم انسانی می‌شود.

وی با بیان این‌که ولایت به مدیریت تأمین مصالح عمومی تعریف می‌شود و اهمیت تأمین مصالح عمومی جز با ارتباط فقه با علوم دیگر انسانی میسور نیست، اظهار داشت: فقه برای تأمین مصالح عمومی ناگزیر است از علوم دیگر بهره‌مند شود و رابطه فقه با علوم دیگر در تشخیص مصلحت از اینجا اثبات می‌شود.

در ادامه دکتر مسعود درخشان، استاد دانشگاه امام صادق‌(ع) و از متفکران اقتصاد اسلامی، با اشاره به ضرورت تفکر و تأمل بیشتر در علوم انسانی اسلامی گفت: علم به معنای واقعی درک نزدیک به واقع است.

این استاد دانشگاه با بیان این‌که علم غیراسلامی نداریم و علم جز به مبادی الهی امکان‌پذیر نخواهد بود، افزود: با اسلامی کردن واژه علوم انسانی موافق نیستم؛ بلکه معتقدم نیازمند تأسیس علوم انسانی اسلامی هستیم.

وی طراحی دقیق‌تر و اجرای کاراتر الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت را نیازمند تأمل در علوم انسانی اسلامی دانست و گفت: طراحی الگوی اسلامی و اجرای صحیح و با شتاب مناسب این الگو، مستلزم دقت و درک عمیق‌تر از علوم انسانی اسلامی است.

درخشان خاطرنشان کرد: اگر علوم انسانی را مطالعه رفتار انسان در جامعه تصویر کنیم و با تکیه بر موازین الهی و در چارچوب ارزش‌های اسلامی حرکت کنیم و با تکیه بر تعبد و اعتقادات بی‌اندیشیم، نکاتی روشن می‌شود که در غیر آن هیچ‌گاه روشن نخواهد بود.

وی ادامه داد: حقایق علمی پدیده‌های پنهانی هستند که بخشی از آن با کوشش‌های عقلی ظاهر می‌شوند اما جنبه‌های کلیدی قضیه برای کسانی ظاهر می‌شود که تنها برای خدا فکر می‌کنند نه برای بهره‌مندی از دنیا.

این متفکر اقتصاد اسلامی با بیان این‌که اگر جنبه‌های حقیقی علوم ظاهر نشود، تنظیم امور براساس جنبه‌های مکشوف با ایده‌ها و انگیزه‌های غیرالهی مخرّب خواهد بود، گفت: عدم اطمینان نسبت به آینده پدیده قرن بیست و یکم است.

وی یادآور شد: اگر علم در قرن نوزدهم ابزار پیش‌بینی بود، در قرن بیستم عملاً نشان داد که قدرت پیش‌بینی دارد، اما رشد علم مغایر با اندیشه‌های الهی نشان می‌دهد که قرن بیست و یکم قرن عدم قطعیت‌ها، اطمینان‌ها و نگرانی‌ها است.

درخشان با بیان این‌که عدم قطعیت‌ها، اطمینان‌ها و نگرانی‌ها کاشف از تفکر در فضای غیرالهی است، اظهار داشت: این عدم اطمینان‌ها و قطعیت‌ها، ابعادی از حقایق خود را نشان می‌دهد که براساس آن تنظیم امور براساس ارتباط بین آن حقایق بحران‌آفرین است.

وی در ادامه با تقسیم‌بندی انگیزه‌ها به انگیزه مادی و الهی، گفت: شناخت انگیزه‌ها و جهان‌بینی‌ها نقطه شروع بررسی و شناخت ابعاد مختلف علوم انسانی اسلامی است و جریان اطلاعات در این زمینه نقش مهمی دارد.

این استاد دانشگاه با اشاره به نقش تعیین‌کننده اسلام در جریان اطلاعات و فضای محیطی، اضافه کرد: اسلام نه تنها در انگیزه‌ها و جهان‌بینی‌ها نقش ایجاد می‌کند؛ بلکه در گام بعدی که محیط جریان اطلاعات است، نقش تعیین‌کننده‌ای دارد.

وی همچنین به نقش اساسی دولت‌ها در جریان اطلاعات اشاره کرد و گفت: جریان اطلاعات بسیار حائز اهمیت است و تدوین الگوی ایرانی اسلامی پیشرفت نیازمند کار بیشتر در زمینه جریان اطلاعات است.

درخشان نقش حکومت‌ها را به عنوان ابزارهای اجرایی برای تحقق مبانی الگوی ایرانی اسلامی پیشرفت یادآور شد و افزود: نظام‌های اسلامی و غیراسلامی کلیدی‌ترین مسأله در تنظیم الگوی ایرانی اسلامی پیشرفت و اجرای صحیح آن است.

لازم به ذکر است که همایش یک روزه تحول در علوم انسانی با حضور پرشور جوانان و پژوهشگران علاقه مند در این حوزه روبه رو گردید.