مداح نباید سیاسی باشد!

به گزارش پایگاه 598 به نقل از برهان، واقعه‌ی عاشورا یک اتفاق تاریخی با درون مایه‌ی اعتقادی یا یک تراژدی انسانی صرف نیست، عاشورا به تنهایی یک مکتب سیاسی هم هست، به همین دلیل برای تشیع نقش هویت‌ساز داشته و شیعه همواره توانسته است از این واقعه‌ی بزرگ، برای حفظ هویت، از یک سو و مقابله با دشمنان، از سوی دیگر، بهره بگیرد.

در اصل عاشورا و عزاداری برای سالار شهیدان، تنها یک اظهار محبت به اهل بیت پیامبر محسوب نمی‌شود، بلکه وسیله‌ی مبارزه با طاغوت و حکومت‌های جبار و ستمگر هم هست؛ برای همین است که حکومت دیکتاتور و ستم پیشه‌ای مانند دستگاه پهلوی هم علی‌رغم تظاهر به ارادت به اهل بیت در ابتدای کار، در مرحله‌ی تثبیت قدرت نتوانست از تأثیرگذاری عزاداری عاشورا بر هوشیاری و بیداری مردم چشم بپوشد و به مقابله با آن پرداخت.

مقدمه

ماجرای اخیر در مورد یکی از مداحان مشهور تهرانی، بازتاب‌های گسترده‌ای، به ویژه در رسانه‌های خارجی، داشت و تفسیرهای متعددی به این بهانه منتشر شد. نگاهی به تیتر برنامه‌های شبکه‌های ماهواره و پایگاه‌های اینترنتی و دیگر رسانه‌های خارجی فارسی‌زبان اهمیت این رویداد برای استفاده‌ی تبلیغاتی را نشان می‌دهد. اما شاید مهم‌ترین مستند در این زمینه را شبکه‌ی تلویزیونی «رها» در برنامه‌ی پرونده‌ی ویژه با عنوان «نقش مداحان در ساختار نظام سیاسی» در 25 دی‌ماه پخش کرد.

در کلیپ شبکه‌ی تلویزیونی رها، تلاش می‌شود تا مداحان را عاملان حکومت برای اهداف سیاسی معرفی کنند و اتهاماتی از جمله استفاده از رانت‌های مالی، وجود تشکیلات سری و... به جامعه‌ی مداحان نسبت داده می‌شود. پیام کلی کلیپ این است که جمهوری اسلامی از عزای حسینی برای تثبیت «اسلام سیاسی» مد نظر رهبران نظام استفاده‌ی ابزاری می‌کند!

نقش‌آفرینی سیاسی مداحان اهل بیت (ع)

با توجه به دو مقدمه‌ی بالا، این سؤال مطرح می‌شود که چرا عزاداری‌های حسینی و نقش‌آفرینی‌های مداحان اهل بیت برای مخالفان نظام جمهوری اسلامی اهمیت سیاسی یافته است؟ به عبارت دیگر، چرا یک اتفاق برای یک مداح، که می‌توانست برای هر شهروند دیگری رخ بدهد، این چنین برای رسانه‌های خارجی اهمیت پیدا کرد تا به این بهانه تحلیل‌هایی از استفاده‌ی ابزاری نظام از مداحان گرفته است تا رانت‌خواری مداحان ارائه دهند؟

1. تاریخچه‌ی کارکرد سیاسی عزاداری عاشورا

کارکرد سیاسی و انقلابی واقعه‌ی کربلا و عزاداری سالار شهیدان در تاریخ تشیع و به ویژه تاریخ انقلاب اسلامی (همان طور که در پیش‌درآمد بحث شد)، پاسخ اولیه و مهم این پرسش است. از این رو، ضروری است یک بار دیگر نقش عزاداری امام حسین (ع) و به ویژه مداحان متعهد اهل بیت در حفظ هویت سیاسی شیعه و نیز شکل‌گیری انقلاب اسلامی و تثبیت نظام جمهوری اسلامی تبیین شود.

در تاریخ تشیع، شیعه عزاداری برای شهیدان کربلا را به عنوان ابزار مقاومت در شرایط تقیه (در دوران خلافت امویان و عباسیان) مورد توجه قرار داده است. این آیین سیاسی- ‌مذهبی، به دلیل وجوه انقلابی و شورآفرین، همواره پای ثابت جنبش‌های انقلابی ملت ایران ‌- به دلیل اکثریت شیعه‌ی جامعه‌ی ایران‌ـ‌ بوده است و همچنان نیز نقش انکارناپذیری در زنده نگه داشتن روحیه‌ی مقاومت در میان ایرانیان دارد.

بنیان‌گذار عزاداری‌های رسمی برای شهیدان کربلا هرچند به دولت شیعه‌ی آل‌بویه نسبت داده می‌شود، اما سلسله‌ی صفویان، که مشروعیت سیاسی و هویت خود را از فرهنگ و مذهب تشیع اخذ کرده بودند، بیشترین نقش را در گسترش مراسم عزاداری حسینی داشتند. بسیاری از آیین‌های عزاداری فعلی ریشه در آن مقطع دارد؛ اما در دوره‌های بعد، یعنی دوران زندیه و قاجاریه، جنبه‌های هویتی و سیاسی این مراسم تا حدی کم‌رنگ و بیشتر تبدیل به مراسم آیینی شده بود.

دوران پهلوی، سرآغاز جدیدی برای نقش سیاسی عزاداری عاشوراست. همان طور که گفته شد، پهلوی اول در نخستین سال‌های حکومتش، اظهار ارادت به اهل بیت (ع) و سوگواری محرم نشان می‌داد؛ اما بعد از مدتی، زمانی که نیت ورود به دنیای سکولار و رقابت با آتاتورک را پیدا کرد، مبارزه با همه‌ی عناصر هویت بخش اسلامی از آن جمله عزاداری عاشورا در پیش گرفت.

در دوران پهلوی دوم، کارکرد سیاسی عزاداری عاشورا اوج گرفت و این مراسم در سال‌های منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی، پیوند نزدیکی با جریان انقلابی داشت؛ محرم و عاشورای سال 1342 را می‌توان سرآغاز انقلاب اسلامی نامید.

عاشورا و همه‌ی مؤلفه‌های مرتبط با آن، در برانگیختن اعتراضات ضد حکومتی نقش بی‌بدیلی ایفا می‌کرد. تظاهرات بزرگ تاسوعا و عاشورای سال 57، با حضور میلیونی مردم، در سراسر کشور، در تسریع فروپاشی نظام پهلوی حرف آخر را زد. اهمیت نقش منبرها و خطبا و وعاظ در قیام ملت ایران به اندازه‌ای است که برخی تحلیلگران از تعبیر «انقلاب منبر» مدد می‌گیرند.

2. ریشه‌یابی پیدایش نسل جدید مداحان با کارویژه‌ی سیاسی

در تحلیل کارکرد سیاسی عزاداری، باید کارکرد عوامل نقش‌آفرین، مانند وعاظ و خطبا، مداحان، شاعران، تعزیه‌گردانان و...، را جداگانه تحلیل کرد. به نظر می‌رسد در گذشته بیشترین نقش را طیف خطبا و وعاظ و روحانیون داشتند، به‌گونه‌ای که در بازخوانی نقش عزاداری حسینی در انقلاب اسلامی به نام وعاظ مشهوری همانند شهید محلاتی، شهید مهدی عراقی، مرحوم فلسفی، شهید مطهری و امثال آن‌ها برمی‌خوریم که منبرهای آن‌ها تبدیل به جلسات سیاسی ضد رژیم شده بود و نام مداح مشهور و تأثیرگذاری کمتر به چشم می‌خورد.

اما در مقطع بعد از انقلاب، به ویژه دو دهه‌ی گذشته، به دلایل متعددی، نقش مداحان در دستگاه عزاداری پررنگ و به تبع آن ایفای کارکرد سیاسی آن‌ها نیز بیشتر گردید؛ یکی از دلایل مؤثر در افزایش نقش مداحان، تخریب جریان روحانیت مبارز و تأثیرگذار بود. بعد از انقلاب اسلامی، علی‌رغم عدم تمایل قلبی بزرگان حوزه و به ویژه شخص امام خمینی به ورود روحانیت مبارز در مسئولیت‌های سیاسی و اجرایی، الزامات انقلاب اسلامی و نظام اسلامی نوپا، موجب ورود روحانیت انقلابی به مناصب حکومتی گردید.

این اتفاق علی‌رغم همه‌ی مزیت‌ها، به ویژه در صیانت از نظام و انقلاب، یک آفت جدی داشت و آن تدارک بهانه به دست معارضان و مخالفان برای تخریب وجهه‌ی روحانیون مبارزی بود که اکنون روحانیون حکومتی و سیاسی نام گرفته بودند. علی‌رغم اینکه بخش وسیعی از اتهامات نسبت داده‌شده و سیاه‌نمایی‌ها از چهره‌ی روحانیت، که از سوی رسانه‌های بیگانه و منتقدین داخلی به صورت گسترده ترویج می‌شد، ناروا بود؛ ولی در بخش‌هایی از پایگاه اجتماعی روحانیون تأثیر گذاشت، به‌گونه‌ای که در مقطع نگرش‌های منفی نسبت به روحانیت در متن جامعه دیده می‌شد.

اقدامات دولت سازندگی در نگاه افراطی به مقوله‌ی اقتصادی و غفلت از مقوله‌های اجتماعی و فرهنگی، از یک سو و رویکرد لیبرالیستی و سکولاریستی و ارزش‌زدایانه‌ی دولت اصلاحات، از سوی دیگر، عامل مکملی در این بین بود. به هر میزان که تلاش می‌شد از تأثیرگذاری منبرهای روحانیت کاسته شود، به صورت متوازن، شاهد پیدایش نسل جدیدی از مداحان و شاعران جوانی بودیم که همان دغدغه‌های روحانیت را از تریبون‌های عزاداری سالار شهیدان البته در بیان جذاب و ریتمیک مطرح می‌کردند.

از این رو، یکی از مقاطعی که کارکرد سیاسی عزاداری عاشورا، با محوریت مداحان، پررنگ شد؛ دوره‌ی اصلاحات بود. در نتیجه، شاهد اشعار سیاسی با مضامین ولایت‌مداری، استکبارستیزی، استقلال‌طلبی، حمایت از مظلومان، به ویژه دفاع از فلسطین و لبنان، هستیم. هر اندازه که دولت‌مردان اصلاح‌طلب در دفاع از آرمان‌های انقلاب در عرصه‌ی جهانی و مدیریت داخلی کوتاهی می‌کردند، صدای مداحان انقلابی بلندتر می‌شد.

از این روست که در پیدایش گفتمان عدالت در دهه‌ی 80، که در اعتراض به گفتمان سکولار اصلاح‌طلبان رخ بر نمود، مداحان انقلابی نقش پررنگی داشتند. اما اوج کارکرد سیاسی مداحان اهل بیت را در جریان فتنه‌ی 88 شاهد بودیم، 9 دی 88 و حضور میلیونی مردم در برچیدن بساط فتنه، در بیان دیگر حضور عزاداران حسینی و هئیت‌های مذهبی با مدیریت مداحان تأثیرگذار بود.

کوتاه سخن اینکه هجمه‌های اخیر علیه جامعه‌ی مداحان انقلابی در دهه‌های اخیر، شباهت نزدیکی با تخریب روحانیت در چند دهه قبل دارد و بی‌شک کارکرد سیاسی این گروه مرجع سیاسی‌فرهنگی، در جذب نسل‌های سوم و چهارم انقلاب برای پشتیبانی از نظام سیاسی، ولایت امر و زنده و پویا نگه داشتن مناسبت‌های انقلابی، علت اصلی این هجمه محسوب می‌شود.

فاطمه امیری‌رز؛ کارشناس مسائل سیاسی