آئین‌های جمعی مذهبی همچون مراسم احیای شب‌های قدر پدیدههایی منحصر به فرد هستند که در کنار وجوه معنوی می‌توان کارکردهای اجتماعی بسیاری برای آن‌ها متصور بود.
به گزارش پایگاه 598 به نقل از مهر، در
یک دست قرآن دارد و با دست دیگر و از زیر چادر مشکی، گوشی تلفن همراهش را
در مسیر صدای باندهای صوت گرفته است، انگشت شصتش را در گوشه پایین سمت راست
صفحه تلگرام نگه داشته تا صدای مناجات را مستقیماً برای دیگر اعضای گروه
مخابره کند. دیگری سعی می‌کند در لابه‌لای مراسم سلفی مشترکی با
پس‌زمینه‌ای از جمعیت نشسته در کف خیابان برای به‌روز کردن اینستاگرامش
شکار کند. آن یکی باردیگر جزئیات برنامه هیأت را در گروه به اشتراک
می‌گذارد و همزمان از حس و حال معنوی‌اش می‌نویسد.
این‌ها تصاویر پراکنده‌ای است که حالا دیگر تبدیل به قابی آشنا در میان مناجات های شب قدر شده است. شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی از طریق تلفن‌های هوشمند جایی ثابت در مناسبات اجتماعی ما پیدا کرده‌اند و آئین‌های مذهبی هم از این قاعده مستثنی نیستند.
شبکه‌های مجازی اما در کنار این هم‌نشینی نسبتی ماهیتی با اجتماعاتی از جنس مراسم شب‌های قدر هم دارند.«شبکه اجتماعی» کلیدواژه‌ای است که این نسبت ماهیتی را عیان می‌کند. واقعاً نسبت مناجات های احیای شب‌های قدر با نسخه مجازی شده «شبکه‌های اجتماعی» چیست و آیا نمی‌توان از بازتعریف نسبت و تعامل این دو پدیده به ظرفیت‌های تازه‌ای دست یافت؟
وقتی از «شبکه اجتماعی» حرف می‌زنیم...
شاید حالا عبارت «شبکه‌های اجتماعی» بیش از هر چیز شنونده را به یاد فضای مجازی و ابزارهای ارتباطی نوین بیندازد اما واقعیت این است که این مفهوم عمری بلندتر از این‌ها در مطالعات اجتماعی داشته است.
بنابر تعریف رسمی ثبت شده برای «شبکه اجتماعی» در دانش‌نامه آزاد ویکی‌پدیا، «شبکهٔ اجتماعی ساختاری اجتماعی است که از گروه‌هایی (که عموماً فردی یا سازمانی هستند) تشکیل شده است که توسط یک یا چند نوع خاص از وابستگی (مانند ایده‌ها و تبادلات مالی، دوست‌ها، خویشاوندی، لینک‌های وب، سرایت بیماری‌ها و...) به هم متصل‌اند.»
همین تعریف به‌روشنی نشان می‌دهد که «شبکه اجتماعی» که این روزها ارتباطات اینستاگرامی و گروه‌ها و کانال‌های تلگرامی تبدیل به مصداق عینی آن شده است کارکردی جدی‌تری و گسترده‌تر از فضای مجازی داشته‌اند. کارکردی که هرچند متناسب با فرهنگ‌ها و آئین‌های مختلف سروشکلی متفاوت پیدا می‌کند اما می‌توان ماهیتی مشترک برای همه نمونه‌های آن قائل بود.
شباهت‌ها و تفاوت‌های شبکه‌های اجتماعی واقعی و مجازی
برای رسیدن به تعریفی درست از نسبت اجتماعات مذهبی با مفهوم «شبکه‌های مجازی» سراغ فرشاد مهدی‌پور روزنامه‌نگار، پژوهشگر و عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی رفتیم تا در قیاس با آنچه امروز به‌عنوان شبکه‌های اجتماعی مجازی می‌شناسیم، تصویری از ظرفیت اجتماعات مذهبی به دست آوریم.
مهدی‌پور درباره شباهت‌های اجتماعات مذهبی از جنس مراسم شب‌های قدر با شبکه‌های اجتماعی فضای مجازی به خبرنگار مهر می‌گوید: شبکه درواقع اتصال نقطه‌ها از طریق مجموعه‌ای از خطوط است. به تعبیری فضایی همسان میان افرادی است که به دلایلی در یک مسیر و نقطه باهم همراه شده‌اند و مفاهیم تازه‌ای را شکل داده‌اند. این عادی‌ترین تعریفی است که می‌توان از شبکه داشت. مانند شبکه‌های اتصال برق و نیرو.
وی ادامه داد: آنچه ما در آئین‌هایی مانند مراسم شب‌های قدر شاهد آن هستیم هم درواقع اتصال تعدادی نقطه منقطع از هم و بعضاً با فاصله‌های بسیار زیاد و تشکیل نقاط بزرگ‌تر است. این نقاط بزرگ‌تر مانند مساجد، هیأت‌های مذهبی و حسینیه‌ها هم هر یک سابقه‌ای دارند که به‌واسطه همین سابقه محل اجماع این نقاط پراکنده می‌شوند. در قیاس با آنچه در فضای مجازی شاهد آن هستیم مثل کانال‌ها و گروه‌هایی که به دلایلی با اقبال بیشتر کاربران مواجه است برخی از نقاط هم به دلیلی همچون شهرت مداح و سخنران و یا ویژگی‌های خاص یک مکان با حضور پررنگ‌تری از مردم مواجه می‌شود.
این کارشناس رسانه ضمن برشمردن این موارد تشابه در ادامه با وجوه تفاوت این دو پدیده پرداخت و گفت: در شبکه‌های اجتماعی واقعی مانند هیأت‌های مذهبی، مخاطب باقدرت انتخاب و آزادی عمل بیشتری مواجه است و شاهدیم با تیپ‌های ظاهری کاملاً متفاوت و با نیازهای به‌شدت متنوع عده‌ای به یک جمع می‌پیوندند و به‌محض ورود در آن جمع حل می‌شوند.از این منظر شبکه‌های اجتماعی واقعی قابل قیاس با نمونه‌های مجازی نیست.
مهدی‌پور ادامه داد: در شبکه‌های مجازی افرادی قدرت تصمیم‌گیری برای دیده شدن یا دیده نشدن یک پدیده را دارند اما در شبکه‌های اجتماعی واقعی این‌گونه نیست چراکه تک‌تک افراد به‌واسطه نسبتی که با یک گروه برای خود تعریف می‌کنند تصمیم گیر هستند.
امکان دسترسی بدون نیاز به ابزار واسطه خاص از دیگر وجوه تمایز شبکه‌های اجتماعی واقعی در قیاس با نمونه‌های مجازی از نگاه فرشاد مهدی‌پور است که درباره آن می‌گوید: در شبکه حقیقی از جنس شب‌های قدر شما به‌محض ورود به جلسه به نتیجه رسیده‌اید و این‌گونه نیست که این حضور ابزاری برای شما باشد برای دسترسی به اهدافی دیگر و این نکته‌ای است که در شبکه‌های مجازی شاهد آن نیستیم.
مراسم شب‌های قدر، خود رسانه است
این عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی درباره ماهیت رسانه‌ای جلسات مذهبی از جنس مراسم شب‌های قدر هم به نکته جالبی اشاره کرده و می‌گوید: در این زمینه می‌توان به نکات متعددی اشاره کرد اما در اینجا به یک نکته خاص اشاره می‌کنم که به نظرم ظرفیت رسانه‌ای بسیاری بالایی دارد.
مهدی‌پور ادامه داد: فرض بگیرید در فضای بزرگی آئین شب قدر در حال برگزاری است. این فضا چند ویژگی دارد یکی فضای مسطحی که جمعیت بر روی زمین نشسته‌اند. این جمعیت هم غالباً به صورت گروه‌های خانوادگی نشسته‌اند و ارتباط آن‌ها با سخنران و مداح به صورت مستقیم نیست و به‌واسطه تصویر یک ویدئو پروژکشن و بلندگوها باهم در ارتباط هستند. در این فضا جمعیت نسبت به درخواست‌های سخنران و یا مداح واکنش مشترک نشان می‌دهند و این واکنش هماهنگ هم برآمده از یک متن و نمایش از پیش تمرین شده نیست. این یک نمایش رسانه‌ای بسیار عظیم است. لحظاتی که افراد گریه می‌کنند و یا با صدایی بلند مناجاتی را تکرار می‌کنند، لحظات تمرین شده نیست و درواقع در همان لحظه متولد می‌شود و این صحنه خودش یک رسانه است. یعنی نیازی به ابزار رسانه‌ای دیگر ندارد و فی‌نفسه ماهیت رسانه پیدا کرده است.
در بخش پایانی درباره فرصت و تهدید شبکه‌های اجتماعی مجازی در مواجهه با شبکه‌های اجتماعی واقعی مذهبی از فرشاد مهدی‌پور پرسیدیم که این‌گونه به آن پاسخ داد: تلویزیون رسانه‌ای به مراتب گرم‌تر از شبکه‌های اجتماعی مجازی است و از چندین سال قبل شاهد پخش زنده و کامل مراسم‌های مذهبی مانند همین آئین شب‌های قدر از تلویزیون هستیم، آیا این اتفاق موجب کاهش اقبال به مراسمات مذهبی شده یا اتفاقاً باعث افزایش حضور در این آئین‌ها شده است؟
این کارشناس رسانه معتقد است: در قیاس با رسانه گرمی مانند تلویزیون شبکه‌های اجتماعی بسیار حاشیه‌ای محسوب می‌شوند و قدرت تأثیرگذاری بر کلیت پدیدههایی مانند شبکه‌های اجتماعی واقعی را ندارند. اتفاقاً کارکردهای مثبتی مانند تسهیل در اطلاع‌رسانی برای مراسم‌هایی از این دست هم دارند. در این زمینه برخی نگرانی‌هایی مانند دور شدن از فضای حقیقی به‌واسطه مشغولیت بیش از حد در فضای مجازی قابل طرح است که می‌توان این نگرانی را برای سایر پدیده‌ها هم متصور بود و این‌گونه نیست که این غفلت مختص فضای مجازی باشد. در مجموع کارکرد شبکه‌های مجازی محدودتر از آن است که بتواند کلیت پدیدههایی همچون شب‌های قدر را تحت تأثیر قرار دهد.
فضای مجازی یک حقیقت است
در میان فعالان مذهبی شبکه‌های اجتماعی در فضای مجازی، «بیدارباش» نامی شناخته شده است. سایت، صفحه اینستاگرام و کانال تلگرام «بیدارباش» که حالا همراهان و مخاطبان خاص خود را هم پیدا کرده است اختصاص به بازنشر بریده‌های سخنرانی و دیدگاه‌های حجت‌الاسلام حسن آقامیری دارد. یکی از واعظان به نسبت جوان پایتخت که حالا و به مدد شبکه‌های اجتماعی به چهره‌ای شناخته شده تبدیل شده است.
آقامیری در گفتگو با خبرنگار مهر درباره ابزارهای ارتباطی نوین در فضای مجازی می‌گوید: بنده با کلمه «شبکه‌های مجازی» خیلی موافق نیستم چرا که وقتی از مجاز صحبت می‌کنیم مردم احساس می‌کنند که هیچ حقیقتی پشت آن نیست و این در ادبیات اجتماعی ما غالب است. در حالی که این شبکه سراسر حقیقی هستند و جزئی از زندگی امروز مردم ما را تشکیل می‌دهند. مردم سراسر دنیا میلیاردها ساعت وقت خود را صرف حضور در این شبکه‌ها می‌کنند و نمی‌توانیم به‌واسطه مجازی خواندن آن‌ها را جزو اولویت‌های درجه چندم بدانیم.
وی ادامه داد: نکته دیگر درباره این شبکه‌ها هم کیفیت استفاده ما از آن‌ها است. به‌عنوان نمونه همین مجالسی که به صورت سنتی در مساجد برگزار می‌شود هم اگر به صورت عقلایی مدیریت و هدایت نشود خود می‌تواند تبدیل به یک تهدید بزرگ شود کمااینکه در صورت مدیریت درست یک فرصت فوق‌العاده هستند. شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی هم همین گونه است.
حجت‌الاسلام آقامیری تأکید می‌کند: شبکه‌های مجازی در صورت مدیریت درست یک فرصت ویژه خواهند بود و در صورت بهره‌گیری نادرست یک تهدید می‌شوند؛ کمااینکه نحوه مدیریت برخی از مجالس ما در سال‌های گذشته طیفی از مردم را دین‌گریز کرده است. تفاوتی میان اهمیت مدیریت این ابزارها وجود ندارد.
این سخنران مذهبی در ادامه با اشاره به تجربه خود در راه‌اندازی شبکه «رمضانی» در فضای مجازی گفت: این شبکه با استقبال علاقه‌مندان تبدیل به یک دورهمی مذهبی شده است؛ بزرگ‌ترین حسن آن هم این است که نیازی به هزینه‌های مربوط به مکان و هماهنگی جلسات ندارد و در قالب یک فضای مجازی چند هزار نفر امکان دورهم نشینی و قرآن‌خوانی دارند. البته باید محدودیت‌ها را هم مدنظر گرفت من جمله اینکه ارتباط چهره به چهره قطعاً تأثیر بیشتری می‌تواند داشته باشد.
پادکست یا منبر؟
پادکست یا بریده‌های تدوین شده سخنرانی‌ها در قالب فایل‌های صوتی کوتاه و قابل به اشتراک گذاشتن در شبکه‌های مجازی یکی از ابزارهایی است که حجت‌الاسلام آقامیری در بهره‌گیری از ظرفیت آن پیشگام بوده اما آیا قرار است این شکل جدید از ارتباط با مخاطب جایگزین رسانه‌ای مانند «منبر» شود؟
پادکست‌های آقامیری مخاطبان پیگیری در فضای مجازی دارد
آقامیری در پاسخ به این سوال می‌گوید: ازآنجاکه در تجربه تولید و انتشار پادکست از این جنس ما جزو اولین تجربه‌کننده ها هستیم به نظرم این یک مکمل برای رسانه‌ای مانند منبر است. کمااینکه در همین مدت زمانی که از انتشار این پادکست‌ها می‌گذرد ما توانسته‌ایم عده‌ای را به مسجد و منبر علاقه‌مند کنیم. بازهم باید بر این نکته تأکید کنم که حضور مردم در فضای مجازی، کاملاً واقعی است و باید در همین فضای واقعی هم به دنبال مخاطب خود باشیم.
وی ادامه می‌دهد: درواقع محتوای این پادکست‌ها همان محتوایی است که بر منبر ارائه می‌شود اما در قالبی متناسب با این فضا آن را عرضه می‌کنیم. مانند شربتی که برای یک مهمان آن را در ظرفی مجلل می‌ریزیم و برای یک کودک شاید از نعلبکی استفاده کنیم. قالب باید مطابق تحمل و سلیقه مخاطب باشد.
اجتماعات مذهبی؛ میراثی که باید حفظ کنیم
در کنار ظرفیت شبکه‌های اجتماعی در فضای مجازی، حجت‌الاسلام آقامیری بر اصالت اجتماعات مذهبی از جنس شب‌های قدر هم تأکید می‌کند و درباره اهمیت بهره‌مندی درست از این ظرفیت می‌گوید: واقعیت امر این است که شبکه‌های مجازی از همین اجتماعات حقیقی بازسازی شده است و تنها عاملی که می‌تواند باعث بقای این اجتماعات باشد مدیریت درست است.
ارائه مفاهیم فاخر، هم‌خوانی محتوا و قالب و احترام به مخاطب از نکاتی است که از نگاه این سخنران مذهبی باید در مدیریت این جلسات مدنظر قرار داد. وی تأکید دارد: در برخی جلسات مخاطب شاهد طرح موضوعاتی از سوی سخنران است که با نظم و کیفیت برگزاری همان جلسه هم هم‌خوانی ندارد و همین موجب تناقض می‌شود.
آقامیری تأکید می‌کند: این اجتماعات مذهبی یکی از بهترین ظرفیت‌های موجود است که ما سر سفره بزرگان آن را آموخته‌ایم و درواقع میراثی است که باید آن را نسل به نسل حفظ کنیم. بهره‌گیری از فضاهای جدید مانند شبکه‌های مجازی هم به این معنا نیست که ما آن میراث گذشته را فراموش کنیم. کمااینکه به مدد همین فضای مجازی جلسه شب احیای امسال ما باشکوه بسیار بیشتری برگزار شد و این‌گونه نیست که این فضاهای جدید بخواهد جایگزین اجتماعات سنتی ما باشد.
قدر این «نعمت بزرگ» را بدانیم
بهترین حسن ختام برای این گزارش بازخوانی فرازهایی از خطبه‌های رهبر انقلاب در عید فطر سال ۸۵ یعنی دقیقاً یک دهه قبل است؛ نکته مورد اشاره ایشان در این فرازها بی‌تردید چیزی جز همان مفهوم شبکه‌سازی اجتماعی به بهانه گردهمایی‌های آئینی و مردمی همچون شب‌های قدر نیست.
مقام معظم رهبری در این زمینه خاطرنشان کرده بودند؛ «خبرهای موثّق و مطمئنی که در اختیار بنده است و گزارش‌هایی که در حکم مشاهده‌ی با چشم است، نشان می‌دهد که در مساجد تهران و شهرستان‌ها و در همه‌ی عبادتگاه‌های کشور، جوانان ما در شب‌های قدر از همه‌ی انواع سلایق گوناگون مردم، با هر هیئت و قیافه و ریختی، با هر احساس و گرایشی، این شب‌ها دل خودشان را برداشتند و به مساجد آمدند و باخدای خود راز و نیاز کردند. این صفای جوانی، این نورانیت دل‌های جوان، این میل به قرب الهی و توجه و تکلّم باخدای متعال در میان جوانان ما، یک نعمت بسیار بزرگ است و بحمدالله این نعمت هست و روزبه‌روز هم بیشتر شده است... آن جوان‌هایی که شب‌های قدر در مساجد، حسینیه‌ها و حرم‌های مطهر گرد هم آمدند، گریه کردند، دعا خواندند، قرآن سر گرفتند، احیاء گرفتند و دل‌هایشان را با نور محبت الهی نورانی کردند، این رابطه را حفظ کنند، که از آن بهره‌مند خواهند شد. ان‌شاءالله در طول زمان، در سال‌های دیگر، روزبه‌روز این رابطه بیشتر خواهد شد؛ انسان از این راه هست که به کمال مطلوب و غایت خلقت خود دست خواهد یافت. موفقیت در همه میدان‌های زندگی هم به همین وابسته است.»
اخبار ویژه
در گفتگو با خبرنگار جبهه مقاومت مطرح شد:
نغمهای از امید در آسمان سرزمین های اسغالی؛
نظرات بینندگان
جدیدترین اخبار پربازدید ها
پر طرفدار ترین ها
