تركيه كشورهاي غربي را مقصر اصلي در كودتاي نافرجام مي‌داند

اردوغان، رئيس‌جمهوري تركيه به‌زودي در راس هيئتي بلندپايه از ايران ديدار خواهد كرد. اين سفر تنها به گرم‌شدن احتمالي روابط ميان آنكارا و تهران مربوط نمي‌شود، بلكه به باور برخي شايد ديدار مزبور به يك نقطه عطف و سرآغازي براي يك اتحاد منطقه‌اي جديد پيرامون چگونگي پايان دادن به جنگ داخلي سوريه بدل شود.

درحالي‌كه تركيه غرب را به سبب آنچه «عدم حمايت از دولت در پي كودتاي نافرجام [15 ژوئيه]» قلمداد مي‌كند، به باد انتقاد مي‌گيرد، اين كشور در حال احياي رابطه دوستانه‌اش با ايران است. رجب طيب اردوغان، رئيس‌جمهوري تركيه با اشاره به متحدان غربي‌اش در يك سخنراني تلويزيوني در كاخ رياست‌جمهوري در دوم اوت اظهار داشت: «كساني كه گمان مي‌كرديم دوستمان هستند، هم‌اكنون در كنار توطئه‌گران كودتا و تروريست‌ها ايستاده‌اند. اين تلاش براي كودتا داراي بازيگراني در داخل تركيه است، اما نسخه آن خارج از تركيه نوشته شده است».

با اين حال او از حسن روحاني، رئيس‌جمهوري ايران كه در زمره نخستين رهبران خارجي بود كه به‌منظور ابراز حمايت از اردوغان در پي تلاش براي كودتا با او تماس گرفت، قدرداني كرد. سفر محمدجواد ظريف، وزير خارجه ايران به آنكارا در 12 اوت در ميانه گرم‌شدن رابطه ميان تهران و آنكارا انجام شد. ظريف و همتاي تركيه‌اش با تقويت مبادلات تجاري موافقت كردند و متعهد به انجام همكاري بيشتر بر سر حل‌وفصل بحران سوريه شدند. در برهه زماني كه احساسات ضدآمريكايي در تركيه به اوج رسيده است و با توجه به اينكه مقامات دولتي تركيه ايالات متحده را متهم به حمايت از تلاش‌ها براي انجام كودتاي مزبور مي‌كنند و حلقه‌هاي طرفدار دولت خواستار خروج تركيه از پيمان ناتو هستند، بسياري از خود مي‌پرسند كه آيا سازش تركيه با ايران حاكي از يك تغيير راهبردي است؟

تركيه به‌دنبال ناآرامي‌هاي جهان عرب در سال 2011 نگران افزايش نفوذ ايران در خاورميانه بوده است. به‌ويژه دولت تركيه نگران نقشي كه ايران در بحران سوريه به زيان تركيه ايفا كرده، بوده است. تركيه اختلافاتش با عربستان سعودي بر سر برتري [در جهان] اهل سنت را سال گذشته در تلاش براي ايجاد موازنه با ايران كنار گذاشت و در جهت انجام همكاري نزديك‌تر با رياض بر سر [مسائل] سوريه و عراق كوشش كرد. گرچه اتحاد تركيه و عربستان به نتايج مطلوب آنكارا نينجاميد. تركيه به حاشيه رانده شد و شاهد قدرت‌گرفتن دشمن اصلي‌اش «حزب اتحاد دموكراتيك [سوريه]» در مرزهاي جنوبي اين كشور و تبديل‌شدن داعش - و نه سرنگوني حكومت اسد - به كانون توجه غرب در سوريه بود.

نهايتاً تركيه تصميم گرفت سياستش در قبال سوريه را مجدداً تنظيم كند؛ كه اين مسئله به معني نزديك‌تر شدن آنكارا به موضع ايران است. تركيه قبل از تلاش براي انجام كودتا نشان داد كه اين كشور ممكن است موضعش در قبال نقش بشار اسد، رئيس‌جمهوري سوريه در يك [روند] گذار را تعديل نمايد. ظاهراً دولت تركيه از قبل درصدد آزمودن شرايط با هدف ارزيابي واكنش‌ها نسبت به سازش با حكومت سوريه بوده است. بن‌علي يلدريم، نخست‌وزيري تركيه در 13 ژوئيه اظهار داشت: «بايد به‌منظور موفقيت تلاش‌هاي ضدتروريستي، ثبات در سوريه و عراق حاكم شود. رابطه‌مان با اسرائيل و روسيه را به صورت عادي درآورديم. من اطمينان دارم كه رابطه‌مان با سوريه نيز عادي خواهد شد.» همچنين گفته مي‌شود سفير تركيه در روسيه در روز 11 اوت اظهار داشت: «ما از رهبران سياسي كنوني اين كشور مي‌خواهيم كه در روند مذاكرات سوريه مشاركت نمايند.»

ظاهراً ايران و تركيه بر سر برخي منافع مشترك در جنگ سوريه همسو هستند. دو كشور در طي تازه‌ترين ديدار ظريف بر سر حق مردم سوريه براي تعيين آينده اين كشور و لزوم مقابله با «داعش و جبهه‌النصره» كه هم‌اكنون به «جبهه فتح الشام» موسوم است، به توافق رسيدند. همچنين آنكارا و تهران در تمايلشان به جلوگيري از ايجاد يك منطقه خودمختار كردنشين در شمال سوريه اتفاق‌نظر دارند. هرچند به‌رغم احياي رابطه دوستانه ميان ايران و تركيه، هنوز برخي موانع بر سر راه در نظر گرفتن آن به‌مثابه يك تغيير راهبردي باقي است. اين مسئله تا حدود زيادي به ميزان تمايل طرفين براي واگذاري امتيازات بر سر آينده اسد و ديدگاه دو كشور در قبال آينده سوريه بستگي خواهد داشت. تركيه مخالف يك دولت پس از اسدي است كه تحت نفوذ اقليت علوي باشد و اين كشور درصدد تشكيل يك دولت فراگيرتر، همراه با قائل شدن حقوق برابر براي اهل سنت است.

در طي زمان روشن خواهد شد كه آيا ايران – و روسيه – قادر به يافتن راه‌حلي مبتني بر سازش براي سوريه كه مورد پذيرش تركيه نيز باشد، خواهند بود. گزارش‌هاي ناگهاني رسانه‌هاي ايران در مورد دو بار پيشنهاد پناه دادن به اسد توسط تهران شايد پيامي به تركيه و ديگر كشورها به‌شمار آيد؛ پيامي مبني بر اينكه آينده رئيس‌جمهوري سوريه براي ايران مادامي‌كه يك توافق جامع در مورد آينده سوريه حاصل شود، قابل مذاكره است.

به باور ايراني‌ها اردوغان كه شاهد فروپاشي كليت برنامه سياست خارجي‌اش بوده، آماده خروج آبرومندانه از باتلاق سوريه است، اما اينكه اسد در قدرت باقي بماند مانعي بر سر تغيير اساسي سياست تركيه در قبال جنگ داخلي سوريه به‌شمار مي‌آيد. اين مسئله‌اي است كه سفير تركيه در تهران در هفته گذشته بي‌پرده از آن سخن گفت. رضا هاكان تكين، سفير تركيه در تهران به ميزبان ايراني‌اش گفت: «ما با باقي‌ماندن اسد در قدرت، صلح و ثباتي براي سوريه متصور نيستيم. اين نگراني عمده ماست.»

به جز اين اختلاف سرسختانه بر سر آينده اسد، ايران دلايل ديگري براي نزديك‌تر شدن به تركيه دارد. آنكارا همچنان يكي از اصلي‌ترين شركاي تجاري ايران است و تركيه يك منبع كارآمد و بي‌زيان براي انجام سرمايه‌گذاري در ايران - هنگامي‌كه پس از سال‌ها تحريم بهبود وضعيت اقتصادي در صدر اولويت‌ها است- به‌شمار مي‌آيد. همچنين مسئله كردها و تمايل هميشگي ايران و تركيه براي جلوگيري از ظهور كردستان مستقل در سوريه و عراق و يا جاهاي ديگري در منطقه خاورميانه مطرح است.

همچنين به‌رغم تازه‌ترين تحولات در همكاري نظامي ايران و روسيه در رابطه با جنگ سوريه، هنوز عدم اطمينان فراواني در تهران نسبت به بازي طولاني‌مدت مسكو در خاورميانه وجود دارد. از ديدگاه ايران اعتمادسازي بيشتر در روابط با تركيه موجب كاهش وابستگي ايران به روسيه خواهد شد.

به‌رغم درگير شدن و مقابل يكديگر قرار گرفتن در يك جنگ نيابتي به مدت پنج سال با حمايت از طرف‌هاي مخالف در جنگ سوريه، تهران و آنكارا هرگز اجازه ندادند روابطشان از هم فروبپاشد. كودتاي تركيه موجب ارزيابي مجدد [دولت] تركيه از مسائل متعدد سياست خارجي شده است و تاكنون به نظر مي‌رسد كه ايران احتمالاً يكي از بزرگ‌ترين برندگان باشد.