ضرورت و لزوم پیگیری اعتکاف خانواده

اعتکاف از عبادت­هاي مهم اسلامي است که به ويژه پس از انقلاب اسلامي بسيار گسترش يافته و موج جديد معنويت­خواهي را پديد آورده است.اعتكاف نوعي كناره‌گيري از فضاي متداول زندگي است برای اين­که انسان خلوتي داشته باشد و زمينه‌ حضور و قرب الي الله براي او حاصل شود.

در مناسك مذهبي و عرفاني‌ مكتب اهل بيت (عليه­السلام) يك نكته‌ محوري وجود دارد و آن، پيوند اين مناسك و مراسم با مسأله "ولايت" است. در اعياد قربان و غدير و فطر كه مهمترين اعياد شيعه هستند، در همه‌ مناسك، توجه به مقصد وجود دارد. بنابراين در فضاي فرهنگ اسلام مناسك عرفاني و معنوي‌اي كه به ما آموزش داده شده، متفاوت با معنويت‌هاي ديگر به­خصوص معنويت‌هاي نوظهور است. عرفان اسلامي، ما را فقط به يك فضاي درون­گراي فردي دعوت نمي‌كند، بلكه بستري براي توجه به مسائل اجتماعي اسلام است.

گاهي اخلاق اسلامي به گونه­اي تعريف مي­­شود كه مثلاً توجه به طبيعت انسان جزء اخلاق اسلامي به حساب نمي‌آيد! در حالي که همان امامي كه دستور اخلاق مي‌دهد، دستور تغذيه و بهداشت هم مي‌دهد. مثلاً وقتي حضرت مولي الموحدين، محمد بن ابي بكر را توبيخ مي‌كنند، مي‌گويند: چرا آن وقت كه دشمن به تو حمله كرد، شمشيرت در دستت نبود! يعني انساني را كه اميرالمؤمنين (عليه­السلام) پرورش مي­دهد کسي است كه پيوسته در مقابل دشمن، آماده و اهل محاسبه باشد، نقشه‌ دشمن را بداند و شمشير هم در دستش باشد. حضرت نمي­خواهد انساني تربيت كند كه به درون­گرايي صرف، توجه كند.

همه‌ پرورش‌ها در بستر اخلاقي مكتب اهل بيت (عليهم السلام) به توجّه به وليّ خدا منتهي مي‌شود؛ يعني اگر اخلاق و تربيت در مكتب اهل بيت (عليهم­السلام) را تعريف كنيم باطن و سرّ آن، سجود در مقابل خداي متعال و رسيدن به مقام سجده و تولي و تبري است؛ فضيلت‌هاي اخلاقي و مناسك عملي، مجاري و مناسك تولّي و تبري و رسيدن به مقام توحيد هستند. در فرهنگ اسلام هيچ­گاه نبايد اخلاق را جدا از تولّي و تبري بدانيم. همه آداب عملي، اعتقادي و روحي كه در دين آمده و ما را دعوت كرده­اند تا مؤدب به آن آداب باشيم به «تولي و تبري» بر مي‏گردد و اين «تولي و تبري» هم به "حُبّ و بُغض" گره خورده است؛ «هَلِ الدِّينُ إِلَّا الْحُبُّ وَ الْبُغْض‏».^[1]اين اصل،نقطه افتراق اخلاق اسلامي از اخلاق‌هاي ديگر است كه متأسفانه برخی كتب اخلاقي اسلامي کم­تر به آن توجه کرده­اند.[2]

اعتكاف يك مناسك معنوي است که بايد در چهارچوب مدل تربيتی اسلام به آن توجه شود. البته اهل دنيا هم اعتكاف‌هاي دنيوي دارند و مردم را از فضاي زندگي جدا کرده و تفريح‌هاي مستمرّي برايشان تعريف مي‌كنند. شهربازي‌هايي در غرب وجود دارد كه وقتي كسي وارد آن مي‌شود چند روز طول مي‌كشد تا بيرون بيايد! و آنها در آن چند روز، مشغول تفريح و تفرّج هستند. آن اعتكاف، دنيايي است؛ انواع لذّت­ها و بهجت­هاي جديد توأم با تركيب حالات ايجاد مي­کنند و تنوّع در لذّت­جويي به وجود مي­آورند. در اعتکافات جامعه اسلامي هم فرد از فضاي عادي زندگي جدا مي‌شود و به فضاي خلوتي مي­رود و مناسکي را رعايت مي­کند تا بتواند به تربيت اسلامي برسد.

البته تربيت اسلامي، نوعي عرفان جمعي و تهذيب و پرورش روابط اجتماعي و دعوت به حضور در بستر ولايت اجتماعي است. اين بستر ولايت بايد به بستر تهذيب، تبديل شود. تفاوت حركت امام خميني (رحمه الله) با عرفاي ديگر همين بود كه ايشان عرفان را در مقياس اجتماعي دنبال مي‌كردند؛ لذا امواج اجتماعيِ انسان‌هاي راه يافته را به وجود آوردند كه نمونه آن، شهدايي بودند كه به قول ايشان، ره صدساله را يك­شبه طی کردند. بنابراين، اعتكاف را بايد در چهارچوب مدل عرفان و اخلاق اجتماعي اسلامي و معطوف به عرفان اجتماعي تعريف کرد نه اخلاق فردي درون­گرايانه. در اين جهت بايد كار كرد كه چگونه فرد را از فضا و محيط عادي زندگي خودش جدا ‌كنيم اما او را به درون­گرايي فردي و شخصيِ غيرمرتبط با نظام ولايت اجتماعی نکشانيم، بلکه وارد يك فضاي پرورش اجتماعي جديد كنيم تا در عين تهذيب شخصی، نگاه ديگري به جامعه و روابط اجتماعي و حركت‌هاي جمعي داشته باشد. از اين منظر، اعتكاف، يك نقطه‌ عزيمت فردی و اجتماعي به سمت معنويّت است. امتياز معنويّت اسلامي با معنويّت مكاتب ديگر در اين است که معنويت اسلامی، توحيدي و عدالت­خواهانه‌ است؛ ازاين­رو، اعتكاف نيز شبكه‌اي است كه معنويت و عدالت­خواهي را توأمان دنبال مي‌كند.

آداب اعتكاف و محرمات آن، شبيه آداب و محرمات حج است. موطن اعتکاف، مسجد جامع است که محل اجتماع و رفت و آمد مؤمنين و موطن عبادت جمعي است؛ يعنی گرچه اعتکاف، رفتن به انزواست ولي محيط انزوا را مسجد جامع، مسجد الحرام، مسجد النبي (صلی­الله عليه و آله)، مسجد كوفه و ... که مركز مناسك اجتماعي مؤمنين و محل تجمع مؤمنين و تصميم‌گيري‌هاي سياسي بزرگ است قرار داده­اند؛ نگفته­اند که مؤمنين ـ مثلاًـ در غارها اعتكاف كنند! البته توجه به اين نکته نبايد برنامه­ريزي­هاي اعتکاف را به سمتي ببرد كه حال و هواي توجهات معنوي در آن را بکاهد.

با توجه به اين­که روح مناسك اعتكاف، توجه به معنويت است و هم اين­كه ناظر به يك عرفان اجتماعي است، لازم است برنامه­هاي ويژه­اي براي آن تنظيم شود.

يكي از اقدامات ضروري و مورد نياز، گسترش كمّي اعتكاف است. در برگزاري مراسم اعتکاف، سهم مطالبات اجتماعي، بيش­ از ظرفيت پاسخ­گويي ماست و بايد اين ظرفيت، افزون شود؛ بلکه ظرفيت پذيرايي، از ظرفيت مطالبه اجتماعي بالاتر رود. نسبت به برگزاري اعتکاف در ايّام خاص ديگر هم بايد اهتمام صورت گيرد. در منابع روايي ما موقف اصلي اعتكاف، دهه‌ آخر ماه رمضان اعلام شده است. بايد تلاش کرد كه اعتكاف در ايام سال منتشر شده و اقامه و احيا شود.

اعتكاف را بايد به محور شبكه‌ معنويت­خواهي تبديل کرد و حلقه‌هاي مكمّل براي آن تعريف نمود. البته سامان­دهي و شکل­گيري شبكه‌ معنويت­خواهي بر محور اعتكاف به برنامه‌ريزي نياز دارد که بايد در جاي خود انجام گيرد. اگر اعتكاف به محور شبكه‌ معنويت­خواهي اجتماعي تبديل شود، مي­توان جايگاه مساجد را متناسب با اين شبکه، تغيير داد. در مكاتب ديگر، احزاب و نهادهاي سياسي مطالبات مردم از نظام و مطالبات نظام را از مردم سامان­دهي مي­کنند اما در شبکه معنويت­خواهي، مطالبات معنوي از طريق شبكه مساجد پي­گيري مي­شود.

از سوی ديگر، محتوا و معارفي که در اعتکاف به خصوص به نسل جوان بايد ارائه شود، اهميت زيادي دارد. اعتکاف بايد بستري براي شكل‌گيري نوع ديگري از مطالعات باشد.

یکی از راهکار هایی که در تحقق تربیت اسلامی با توجه به مدل تربیتی اسلام قابل توجه است، توجه و گسترش اعتکافهای خانوادگی است. زیرا که افرادی که در کنار هم و با روابط خاصی زندگی میکنند و به عنوان اعضای تشکیل دهنده سلول حیاتی جامعه اسلامی نقش ایفا میکنند، اگر در مسیر قرب الهی و در معنویات خود هم یک محیط واحد اجتماعی را مانند اعتکاف یا حج تجربه کنند به شدت در تحقق آن معنویت اسلامی خواسته شده از ناحیه شرع مقدس مؤثر خواهد افتاد. توجه پدر به حالات معنوی پسر و یا برعکس و نیز محور بودن معنویت و مراقبت های معنوی در نوع روابط پدر با پسر خود و یا مادر با دختر خود در ایام اعتکاف اثرات سازندگی بسیار عمیق و روح افزایی دارد و میتواند در تحقق یک خانواده الگوی اسلامی به کار آید.

بنابر این توجه مدیران و برنامه ریزان فرهنگی را میطلبد تا نسبت به این مهم غفلت نداشته و این برنامه را با فراهم کردن هر چه بهتر امکانات و شرایط خود پیگیری نمایند.