ادبیات بین المللی و آکادمیک برای اربعین ایجاد نکرده ایم

  شرکت در اربعین به‌خاطر ریسک‌پذیری از نشانه‌های مؤمن به‌شمار می‌رود

کمی درباره اهمیت روز اربعین و اثرگذاری این روز در زنده نگه داشتن واقعه عاشورا توضیح دهید. اربعین به‌واسطه برگزاری راهپیمایی عظیم آن از واقعه عاشورا نیز در دنیا پررنگ‌تر شده است، این مساله را چطور ارزیابی می‌کنید؟

در حدیثی از امام حسن عسکری(ع) یکی از نشانه‌های ایمان، زیارت اربعین شمرده شده است. شاید برای ما قبل از برگزاری مراسم پیاده‌روی اربعین که بعد از سقوط صدام رخ داد، عجیب به‌نظر می‌رسید که چطور زیارت اربعین از نشانه‌های مؤمن است درحالی‌که نشانه‌های زیاد دیگری وجود دارد. در اصل فهم شاخصه این زیارت که به‌عنوان نشانه مؤمن از آن یاد می‌شود، سخت بود. اما زمانی که این اتفاقات رخ داد، متوجه شدیم که معنای بلند حدیث امام حسن عسکری(ع) چه بوده است.

به‌عبارت دیگر باید روزگاران می‌گذشت تا این حدیث تحقق عینی پیدا می‌کرد و معنای آن برای ما روشن می‌شد. این امام می‌گوید نشان مؤمن زیارت اربعین است، بدین معنا که ایمان‌گروی و ایمان زمانی رخ می‌دهد که مومن این اربعین را تجربه کند، چراکه اربعین ریسک‌پذیری و خطرپذیری دارد و رفتن به این سفر یعنی احتمال هر خطا از سوی دشمنان برای زائر وجود دارد و زمانی که یک مومن خطر را می‌پذیرد و باز به این سفر می‌رود و خودش را در برابر داعش قرار می‌دهد، به معنی ایمان‌گروی او بوده و قطعا نشانه ایمان است.

باید به این مساله اشاره شود که چه حضرت زینب(س) سال اول واقعه عاشورا به کربلا برگشته باشد و یا به تعبیر شهید مطهری سال دوم این اتفاق افتاده باشد، اما مساله مهم این است که تردید تاریخی در این زمینه وجود ندارد که اسرا به کربلا برگشتند. ما متون دینی زیادی داریم که تاکید کرده‌اند به زیارت امام حسین(ع) بروید تا جایی که آمده اگر رفتن به حج یک بار واجب است، اما زیارت امام حسین(ع) مکرر توصیه شده است. جالب اینجاست که حدیث داریم حتی اگر مسیرها ناامن شد، باز به زیارت کربلا بروید، این مسائل نشان می‌دهد که کربلا یک مصیر است. در اصل ما به‌سوی کربلا نمی‌رویم و اصلا نباید به کربلا حرکت کنیم، بلکه باید مصیر کربلا را بپیماییم یعنی ما باید به کربلا بشویم. لذا اهل بیت(ع) با اینکه در کربلا بودند اما دوباره به آنجا برگشتند، این مساله از نظر عرفانی یعنی اگر در کربلا هم باشی، باید کربلا بشوی و باید از اقیانوس کربلا انرژی بگیری. حتی حضرت زینب(س) و سجاد(ع) نیز که در کربلا بوده‌اند، برای ادامه مسیرشان به‌سمت مدینه باید به کربلا رفته و از آنجا انرژی بگیرند، چراکه پمپاژ معرفت از این اقیانوس اتفاق می‌افتد. یک بار انرژی گرفتن از کربلا برای ما کافی نیست و هرگاه لازم بود باید از این اقیانوس بچشیم؛ چراکه کربلا معرفت جوشانی است که باید به آنجا رفت.

ناامن بودن کربلا نیز سبب نمی‌شود که بگوییم حالا نیازی نیست این کار را بکنیم، بلکه هر گاه احساس نیاز کردیم باید برویم و از معرفت آنجا بچشیم. کسی که به کربلا می‌رود مسافر کربلا نیست، بلکه خودش را در دامن کربلا می‌اندازد. در این زمینه عبارت بلند امام حسین(ع) را داریم که می‌گوید هر کسی که می‌خواهد به کربلا بیاید باید از خیلی چیزها دل کنده و خودش را در اقیانوس کربلا بیندازد، چراکه کربلا رحلت می‌خواهد نه سفر. یعنی کربلا بودن و شدن می‌خواهد نه رفتن و اینها همان شاخصه‌های ایمانی است که امام حسن عسکری(ع) گفتند.

  اربعین تصویر دنیا نسبت به شیعه را تغییر داد

شما سابقه حضور و فعالیت‌های تبلیغی در کشورهای مختلفی داشته‌اید؛ نوع نگاه سایر ملل و ادیان به پدیده اربعین چگونه است و چه تحلیلی نسبت به آن دارید؟

در ابتدای پاسخ به این سوال باید بگویم بزرگ‌ترین اتفاقی که اربعین ایجاد کرده، این است که حداقل افرادی که تا الان نام شیعه را نیز نشنیده بودند، حالا با توجه به این پدیده درباره شیعه سوال می‌کنند و این اولین اتفاق است. همچنین آن دسته از افراد که تصویر بدی از شیعه در ذهن‌شان نقش بسته بود، بعد از برگزاری مراسم پیاده‌روی اربعین به تحقیق در این باره روی آوردند و متوجه شدند که چنین مساله‌ای وجود ندارد. به عبارت دیگر این پدیده باعث شد تا کسانی که بی‌خبر از شیعه بودند، سوالاتی را درباره شیعه بپرسند و دیگرانی که تفسیر بدی از شیعه داشتند، به‌دنبال تصحیح و مطالعه عمیق‌تری روی آوردند و این اتفاق بزرگی است که اربعین در ذهن افراد ایجاد کرد. همچنین افرادی را داشتیم که عملا بی‌دین بودند و بر حسب تصادف و با نگاه تجاری در اربعین شرکت کردند، اما زمانی که به کشور خودشان بازگشتند نگاه‌شان به‌طور کامل عوض شده بود.

متاسفانه رسانه‌های معاند چهره‌های بسیار بدی را از این مراسم نیز معرفی کرده بودند. به‌طور مثال به‌خاطر دارم که در برهه‌ای عنوان می‌شد این حج شیعیان است و شیعیان به مراسم اربعین می‌روند تا دیگر در حج شرکت نکنند، البته این مساله همزمان شده بود با ایامی که عربستان سعودی مانع حضور ایرانیان در حج شده بود و همین مساله باعث شد تا چنین مساله‌ای را مطرح کنند. در اصل دشمنان نیز از این فرصت برای انحراف مسیر اربعین استفاده می‌کنند و طبیعی است که ما نیز باید هوشمندی خودمان را حفظ کنیم.

  رسانه‌های کشور درباره اربعین صرفا به تولید محتوا برای داخل معطوف بوده‌اند

انعکاس رسانه‌ای این واقعه را در جهان چگونه دیدید؟ گروه‌های تکفیری مانند داعش و اقدامات خرابکارانه آنان در جهان سیاه‌نمایی نسبت به مسلمانان ایجاد کرده‌اند؛ پدیده اربعین تا چه میزان می‌تواند در این صف‌آرایی رسانه‌ای به ما کمک کند؟ ما چه میزان از آن استفاده کرده‌ایم؟

حقیقت این است که رسانه‌های ما برای خودمان خوراک تولید کرده‌اند. چندی پیش مقاله‌ای برای دانشگاه کربلا با موضوع زن و اربعین می‌نوشتم که حین آن متوجه شدم خارجی‌ها مقالات زیادی را در این باره نوشته‌اند اما ما در این باره تولید ادبیات نداشته‌ایم. نگرانم از اینکه اربعین را تنها برای خودمان بازخوانی کنیم و تصورمان نیز این باشد که با این کار درحال معرفی اربعین به دنیا هستیم، درحالی که برای معرفی این پدیده کافی است یک جست‌وجو در فضای مجازی داشته باشیم تا ببینیم درباره اربعین چقدر ما در ادبیات تولید محتوا داشته‌ایم و در مقابل میزان تولیدات غربی‌ها و نامسلمانان چقدر بوده است؟ قطعا باید فضای بیرونی اربعین را مدنظر قرار دهیم.

  اربعین قرن بیست‌ویکم نیازمند واکاوی است

عظمت این راهپیمایی و جنبه‌های مختلف آن، نشان‌دهنده اهمیت آن است. به‌نظر شما این جنبه تا چه میزان در پژوهش‌های دانشگاهی مورد توجه قرار گرفته است؟ ارزیابی شما از وضعیت پژوهش‌ها با محوریت اربعین چه از لحاظ کمی و چه کیفی چگونه است؟

طبیعی است با توجه به اتفاقاتی که طی سال‌های اخیر درباره اربعین به‌وقوع پیوسته، این پدیده نیازمند واکاوی متعدد است. این پدیده باید از ابعاد مختلف مردم‌شناختی، جامعه‌شناختی، معرفت‌شناختی، تمدن‌شناختی و... مورد مطالعه و حتی آسیب‌شناسی قرار بگیرد. مطمئن باشید زمانی که چنین اتفاقی رقم می‌خورد، دشمنان در پی برنامه‌ریزی برای انحراف مسیر آن خواهند بود. معتقدم ابعاد مختلف اربعین مورد پژوهش قرار نگرفته است و باید بگوییم که اربعین چه ابعاد تربیتی مختلفی در بعد بین‌المللی دارد؟ باید به این مساله توجه شود که این رسانه چقدر می‌تواند شیعه را به ‌دنیا معرفی کند. البته باید به مسائل مختلف این حوزه نیز توجه شود، به‌طور مثال چقدر توانسته‌ایم از بستر سوشیال‌مدیا در معرفی اربعین استفاده کنیم؟ کدام چهره از اربعین هنوز معرفی نشده است؟ برای پاسخ به این سوالات باید کار جدی و اساسی صورت بگیرد. متاسفانه وقتی می‌گوییم پژوهش، یعنی تنها مقالات فارسی تولید کنیم، درحالی که باید این مساله مدنظر قرار بگیرد که سهم اربعین از پژوهش‌های بین‌المللی چقدر است؟ در ژورنال‌های مهم مطالعات اجتماعی، دینی، مردمی، اسلام شناسی، شیعه شناسی توانسته‌ایم درباره اربعین ادبیات تولید کنیم؟ در پاسخ به این سوال باید بگویم که در ژورنال‌های آکادمیک بین‌المللی پدیده اربعین را در حد صفر به دنیا معرفی کرده‌ایم و این بسیار نگران‌کننده است که دیگران درباره این مقوله بنویسند اما ما حضور نداشته باشیم؛ چراکه قطعا دیگران فهم درست و صحیح را نخواهند داشت و در اینجا جامعه دانشگاهی باید بخشی را به این مساله اختصاص دهند. به‌عبارت دیگر جامعه آکادمیک کشور باید بخشی را برای معرفی علمی و بین‌المللی اربعین در عرصه بین‌الملل مدنظر قرار دهد و این اقدام مورد نیازی است که حتما باید انجام شود.

ما همایش‌های مختلفی را در عرصه داخلی با مقوله اربعین برگزار کرده‌ایم اما باید همایش بین‌المللی را توسط یک دانشگاه بزرگ بین‎الملل داشته باشیم تا بتوانیم حضور جدی در عرصه جهانی با موضوع اربعین داشته باشیم، اما متاسفانه در این زمینه کاری انجام نگرفته است. کرکه گارد یک فیلسوف غربی است که می‌گوید خداوند چرا به مومنان ثواب می‌دهد؟ چراکه بین اعتقاد و ایمان فرق وجود داشت و ایمان زمانی اتفاق می‌افتد که شخص ریسک‌پذیری کرده و حقایقی را می‌پذیرد و برای آن هزینه‌هایی را می‌پردازد، درنهایت نیز ایمان یک نوع خطرپذیری دارد و فرد قبول می‌کند. به‌طور مثال پشت دریاها شهری قرار دارد و برای رسیدن به آن باید قایقی بسازد. پیامبران نیز می‌گفتند که پشت کوه‌ها بهشت و یا جهنم است و افراد این مساله را می‌پذیرفتند و به‌خاطر همین ریسک در باورپذیری خداوند به افراد ثواب می‌دهد. به‌عبارت دیگر ایمان یعنی خطرپذیری و هزینه دادن به‌خاطر پذیرش و با چنین نگاهی زمانی که در قرن بیست‌ویکم در ناامن‌ترین نقطه دنیا که داعش در آن حضور داشت، شاهد برپایی اربعین و جمع شدن میلیون‌ها انسان بدون سازماندهی دولتی هستیم، یعنی همان نشانه‌های ایمان که بار دیگر تاکید می‌کنم که حدیث امام حسن عسکری(ع) درباره اربعین اینجا معنی می‌شود. به‌عبارت دیگر اربعین چند شاخص دارد که یکی از شاخه‌های آن همان رسانه بودنش در قرن امروز است.

  افق دید دانشجویان معارف در سطح بین‌المللی نیست

چه میزان از ظرفیت دانشجویان معارف و دیگر رشته‌های مرتبط با این حوزه تا امروز به‌کار گرفته شده است؟

مشکل ما این است که متاسفانه دانشجویان معارف ما نگاه مطالعاتی‌شان در سطح بین‌المللی نیست. نگاه کنید چه میزان از این دانشجویان به زبان انگلیسی مسلطند و با زبان آکادمیک دنیا آشنا هستند که بخواهیم در این زمینه فعالیت کنیم. یک بخش بحث توانمندی این دانشجویان است و مساله مهم‌تر دیگر داشتن دغدغه بین‌المللی است. همه این دانشجویان امروزه دغدغه‌شان این است که مقاله‌ای بنویسند که در مجلات داخلی ایران منتشر شود و هیچ‌گاه صحبت از چاپ در مقالات خارجی نشده است، درحالی که این مجلات ظرفیت‌های زیادی دارند که از آنها بی‌خبر هستیم.

  اربعین همانند یک رسانه برای شیعه در عرصه بین‌الملل عمل می‌کند

شما سابقه حضور و فعالیت‌های تبلیغی در کشورهای مختلف را داشته‌اید، نوع نگاه سایر ملل و ادیان به پدیده اربعین چگونه است و چه تحلیلی نسبت به آن دارید؟

به‌عنوان فردی که در 4 قاره زندگی کرده‌ام می‌گویم متاسفانه امروز که اسلام‌هراسی و شیعه‌هراسی توسط دشمنانی رقم می‌خورد، قطعا شیعه نیازمند یک رسانه بود تا چهره واقعی و صلح‌طلب و مردمی بودن شیعه را در دنیا معرفی کرده و زن شیعه را به جهان بشناساند و انصافا اربعین چنین کاری را انجام داده است. اربعین شاخصه‌های متفاوتی دارد که ازجمله آن می‌توان به مردمی بودن اشاره کرد. هیچ دولتی پشتوانه این برنامه نیست، درحالی که پشت سر فستیوال‌های بزرگ جهانی دولت‌ها قرار دارند، اما اربعین مردمی‌ترین گردهمایی دنیا به‌شمار می‌رود. شاخصه بعدی صلح‌محور بودن است، چراکه در مراسم پیاده‌روی اربعین به‌رغم اینکه 20 میلیون نفر با کمترین امکانات حضور پیدا می‌کنند، اما کوچک‌ترین خشونتی رخ نمی‌دهد و همه افراد آنچه را که دارند، به یکدیگر می‌بخشند. خوشبختانه اربعین زن شیعه را به جهان معرفی کرد و نشان داد که این تصور که گفته می‌شود معارف اسلامی ضدزن است، صحت ندارد و زن شیعه می‌تواند با همان حجاب خود در دل جمعیت پیاده‌روی کرده و این کار را نیز بیخ گوش داعش انجام دهد تا به کربلا برسد. اربعین شاخص شیعه را به جهان نشان داد که برای شیعه، سنی، ایزدی، مسیحی و هر باور دیگری قابل احترام است.

  باید مواظب باشیم تا مباحث افراطی توسط عده‌ای در اربعین گنجانده نشود

اربعین تنها روزی در تمام ادیان است که همه ادیان به آن اهمیت داده و در پیاده‌روی اربعین شرکت می‌کنند، دلیل این مساله چیست؟

محرم سال گذشته در پاکستان بودم و دیدم سنی‌هایی  را که از خاطرات اربعین‌شان می‌گفتند، مسیحیانی که در این مراسم حضور داشتند و حتی افرادی که به معنای واقعی کلمه بی‌دین بودند اما در اربعین حضور پیدا کردند، این مساله نیز شاخص دیگری است که نشان می‌دهد چقدر در باور شیعه احترام و پذیرش دیگران موج می‌زند. خوشبختانه در دنیایی که رسانه‌ها علیه شیعه بودند و تلاش داشتند تا چهره بدی از آن به دنیا معرفی کنند، اربعین آمد و رسانه‌ای برای شیعیان شد تا صلح‌طلب بودن، مردمی بودن، احترام قائل بودن برای دیگران توسط شیعه را به دیگران معرفی کند. به معنی واقعی کلمه در اربعین حس برادری‌ای که در شیعه وجود دارد، موج می‌زند و در این ایام اثبات می‌شود که شیعه تا چه اندازه دگرپذیر بوده و در عین حال که به باور خودش اذعان دارد و به باور دیگران نیز احترام می‌گذارد. اگر تا دیروز در برخی کتب و توسط تعدادی از نویسندگان تقیه شیعه، تقیه خوفی معرفی می‌شد و اذعان می‌کردند که شیعه می‌ترسد و نمی‌تواند عقایدش را بازگو کند تا جایی که امام فرمود تقیه در شیعه به معنی مدارا کردن با دیگران است اما عقیده خودمان را با جرات نشان می‌دهیم، در اربعین نیز چنین مساله‌ای را می‌توان دید. در این مراسم دیدیم چه سنی‌ها و چه مسیحی‌هایی که از خاطرات خوب‌شان نقل می‌کردند، البته باید نگران باشیم چراکه ممکن است در آینده افرادی مباحث افراطی را در اربعین جا بیندازند و بخواهند اربعین را تنها در سرزمین شیعه معنا و فضا را برای دیگر ادیان سخت کنند.

  متاسفانه در معرفی علمی اربعین ضعیف عمل کرده‌ایم

با توجه به شیوع کرونا و وضعیت نه‌چندان مطلوب همه‌گیری این بیماری در جامعه، چه پیشنهادهایی به‌ویژه به دانشجویان و دانشگاهیان برای استفاده حداکثری از این ایام دارید؟ از فرصت اربعین متفاوت امسال چگونه استفاده کنیم؟

 پیشنهادم با توجه به فضای کرونا این است که امسال بالاخص جامعه دانشگاهی روی پژوهش‌های آکادمیک اربعین برای فضای بین‌الملل کارهای جدی انجام دهد. به‌عنوان یک پژوهشگر بین‌المللی اعلام می‌کنم که متاسفانه در معرفی علمی اربعین در فضای بیرون بسیار ضعیف عمل کرده‌ایم. نگاه کنید چقدر ادبیات و آثار جدی در این حوزه تولید کرده‌ایم. درحالی که کافی است به سایت‌هایی مانند آمازون سر بزنیم و بعد متوجه می‌شویم تا چه اندازه کتاب به انگلیسی، فرانسه و دیگر زبان‌ها درباره اربعین تولید کرده‌ایم؟ درحالی که بسیار از کشورهای دنیا تنها تصویر پیاده‌روی اربعین را مشاهده می‌کنند و فلسفه و پیامدهای این حضور را معرفی نکرده‌ایم. باید یکی از نهادهای متولی وارد شود و در حوزه پژوهش‌های بین‌المللی و تولید ادبیات اربعین برای خارج از کشور کارهای جدی انجام دهند. امسال با توجه به شیوع کرونا می‌توانیم از این فرصت استفاده کرده و وبینارها و نشست‌های بین‌المللی را در این حوزه برگزار کنیم و شخصیت‌های بزرگ مسیحیت، اهل سنت، دانشگاهی که در حوزه مردم‌شناسی، جامعه‌شناسی و... حرفی برای گفتن دارند را نیز دعوت کنیم تا مقاله بنویسند. نهادهای متولی باید موظف شوند تا برای سال آینده چندین کتاب و مقاله در ژورنال‌های بین‌المللی تولید کنند و حتی معتقدم در حوزه مدیا نیز باید در عرصه بین‌الملل کارهای جدی انجام دهیم.

 * فرهیختگان/ زهرا رمضانی، روزنامه‌نگار