3 ارمغان تحریم برای اقتصاد ایران

وی متولد سال 1339 در همدان و مولف کتاب «فساد اداری و روشهای مبارزه با آن» است. حوزه‌های مطالعاتی و تحقیقاتی حبیبی، اقتصاد کشورهای خاورمیانه و اقتصاد بخش عمومی است.

این استاد دانشگاه معتقد است دولت آمریکا به طور مستمر در حال بررسی اقتصاد ایران است و به دنبال روشهای جدیدی می گردد که به اقتصاد ایران ضربه بزند، به مجرّد اینکه مشاهده می کنند شرایط یک بخش از اقتصاد ایران رو به بهبود است راهی‌ برای ضربه زدن به آن بخش پیدا می کنند.

وی بر این باور است تحریمها نتایجی برای اقتصاد ایران به دنبال داشته که برای عمده آنها در گذشته اراده سیاسی جدی وجود نداشت،مهمترین آنها، کاهش واردات و تشویق صادرات در نتیجه افزایش قیمت ارز و کاهش ارزش ریال در اثر تحریمها، همچنین جانشینی کالاهای تولید داخل به جای کالاهای وارداتی در این شرایط است. او باور دارد که با ادامه تحریمها سرانجام نظام مالیاتی متحول خواهد شد.

حبیبی بر این عقیده است که دو اولویت مهم اقتصادی دولت روحانی کاهش شدت فشار تحریمها و تشویق تولید است.

وی در گفت وگو با خبرنگار اقتصادی خبرگزاری به تشریح اولویتهای اقتصادی دولت روحانی، ویژگیهای رئیس کل بانک مرکزی و وزیر اقتصاد و اولویتهای آنها و نیز نقد برنامه اقتصای طیب نیا وزیر پیشنهادی روحانی پرداخته است.

• دو اولویت مهم اقتصادی دولت روحانی: کاهش فشار تحریم و تشویق تولید

فارس: به نظر شما مهمترین اولویتها و بایدهای اقتصادی دولت حسن روحانی چیست؟

حبیبی: در حال حاضر از یک‌سو با کمبود کالا و از سوی دیگر با مازاد ظرفیت تولید در بسیاری از واحد‌های تولیدی مواجه هستیم. برخی‌ مواد اولیه تولید که وارداتی‌ هستند به دلیل تحریمها کمیاب هستند. در عین حال قوانین و مقررات هم جلوی سود آوری برخی‌ واحدهای تولیدی را می گیرند و میزان تولید پایین آماده است. برای بهبود شرایط  اقتصادی دو گام بسیار مهم باید برداشته شود. اولاً باید از شدت فشار تحریمها کاسته شود. ثانیا سیاستهای دولت باید به سوی تشویق تولید پیش برود. این دو سیاست جانشین یکدیگر نیستند بلکه مکمّل یکدیگرند. به این معنا که اگر تحریمها ادامه پیدا کنند، اجرای سیاستهای خوب اقتصادی در داخل کشور به تنهایی برای بهبود اوضاع اقتصادی کافی‌ نخواهد بود. تحریم‌های غرب اکنون به صورت پویا اجرا می شوند.

• دولت آمریکا به طور مستمر در پی ضربه زدن به اقتصاد ایران است

• هر کاهشی در شدت تحریمها اثر مثبت روانی در محیط سرمایه گذاری ایران ایجاد می کند

دولت آمریکا به طور مستمر در حال بررسی اقتصاد ایران است و به دنبال روشهای جدیدی می گردد که به اقتصاد ایران ضربه بزند، به مجرّد اینکه مشاهده می کنند شرایط یک بخش از اقتصاد ایران رو به بهبود است راهی‌ برای ضربه زدن به آن بخش پیدا می کنند. هر کاهشی در شدت تحریمها یک اثر مثبت روانی‌ هم در محیط سرمایه گذاری ایران ایجاد می‌کند کاما اینکه مشاهده کرده ایم که پس از انتخاب آقای روحانی بازار سهام از رشد چشمگیری برخوردار شده است. 

• دو مشخصه رئیس کل بانک مرکزی: تخصص و مهارت در سیاست‌های پولی و بانکی‌ و احترام و اعتبار در بین دولتمردان و مدیران اقتصادی

فارس: به نظر شما چه نکاتی باید در انتخاب کابینه به خصوص در انتخاب رئیس کل بانک مرکزی و وزیر اقتصاد در نظر گرفته شود؟

حبیبی: دو عامل در انتخاب رئیس بانک مرکزی مهم است اولا تخصص و مهارت در سیاست‌های پولی و بانکی‌، دوما احترام و اعتبار در بین دولتمردان و مدیران اقتصادی. دسترسی به ثبات قیمتها از طریق سیاستهای پولی‌ و بانکی‌ غیر ممکن نیست و بسیاری از کشورهای در حال توسعه موفق به کاهش تورم شده‌اند. لیکن فشار سیاسی دولت و مراکز قدرت بر بانک مرکزی برای قرض دادن به دولت و بانک‌های تجاری باعث کاهش انضباط پولی و افزایش نقدینگی می شود که در نهایت به تورم منجر می شود.

• ناتوانی بانک مرکزی در مهار تورم لزوماً به دلیل بی‌ کفایتی‌ رئیس بانک مرکزی نبوده است

• فقدان اختیارات و استقلال بانک مرکزی دلیل اصلی عدم توانایی آن در مهار تورم

هر قدر که رئیس بانک مرکزی از احترام و استقلال بیشتری برخوردار باشد بهتر می تواند در برابر فشارهای سیاسی کابینه دولت و مجلس مقاومت کند. در ایران از سالها پیش تلاش برای افزایش استقلال بانک مرکزی آغاز شده لیکن تا کنون موفق نبوده است. همچنین شاهد بوده ایم که روسای بانک مرکزی همواره با رئیس جمهور و تیم اقتصادی دولت تنش داشته‌اند و خواستار استقلال بیشتری بوده‌اند. ناتوانی‌ بانک مرکزی در مهار تورم در سالهای اخیر لزوماً به دلیل بی‌ کفایتی‌ رئیس بانک مرکزی نبوده است و دلیل اصلی‌ آن راباید در فقدان اختیارت و استقلال بانک مرکزی جستجو کرد. دولت آقای احمدی‌نژاد بانک مرکزی را وادار کرد مقادیر هنگفتی به بانک‌های کشور وام بدهد.

• اولویتهای وزیر اقتصاد در برنامه ریزیها: فقرزدایی، ایجاد اشتغال، تشویق سرمایه گذاری و ثبات اقتصادی

• لزوم افزایش هماهنگی ها در سیاستهای اقتصادی و بانکی

• تیم اقتصادی رئیس جمهور با وی و با یکدیگر همفکری و هماهنگی کنند

وزیر اقتصاد هم علاوه بر برخورداری از مهارت و شناخت خوب از اقتصاد کشور باید از نظر دیدگاه اقتصادی با رئیس جمهور هماهنگی و همفکری داشته باشد. به نظر می آید آقای روحانی خواستار تقویت نهاد بازار و بهبود شرایط کسب و کار در بخش خصوصی هستند و در نتیجه تیم اقتصادی ایشان باید با این تفکر هماهنگ باشد. در عین حال لازم است که از ظرفیت شرکتهای دولتی و نیمه دولتی به خوبی استفاده شود. برنامه ریزی اقتصادی باید به گونه‌ای باشد که چندین هدف را در مدّ نظر قرار دهد: فقرزدایی، ایجاد اشتغال، تشویق سرمایه گذاری و ثبات اقتصادی. دستیابی همزمان به این اهداف در شرایط تحریم‌های فراگیر کار دشواری است و به هماهنگی زیادی در سیاستهای اقتصادی و بانکی نیاز دارد، بنابراین بسیار مهم است که تیم اقتصادی رئیس جمهور با ایشان و با یکدیگر همفکری و هماهنگی داشته باشند.

• کاهش واردات و تشویق صادرات نتیجه افزایش قیمت ارز و کاهش ارزش ریال در پی تحریمهاست

فارس: به نظر شما ایران چگونه می تواند تحریمهای اقتصادی را پشت سر بگذارد؟ آیا تاکنون تحریمها مزیت اقتصادی نیز برای ایران داشته است؟

حبیبی: با توجه به وسعت و پویایی تحریم‌های اخیر غرب تاثیرآنها بر اقتصاد ایران غیر قابل انکار است. در مجموع اثرات منفی‌ تحریم‌ها از آثار مثبت آن بیشتر است. چند اثر مستقیم تحریمها بر روی ساختار اقتصادی ایران اثرات مهمی گذاشته‌اند که برخی‌ اقتصاددانان از سالها قبل این تغییرات را پیشنهاد می کردند.

افزایش قیمت ارز: برای بیش از ده سال دولت‌های مختلف در ایران قیمت ارز را ثابت نگاه داشته بودند تا تورم را مهار کنند. لیکن با توجه به ناتوانی‌ دولت‌ها در مهار نقدینگی، این سیاست باعث ارزانی‌ بیش از حد ارز‌های خارجی‌ و تشویق واردات شده بود. کاهش ارزش ریال در اثر تحریمها باعث کاهش واردات و تشویق صادرات شد. سایر جنبه‌های تحریم جلوی افزایش صادرات بسیاری از کالاها را گرفته‌اند ولی‌ هر گاه این موانع بر طرف شوند انگیزه صادرات بالا خواهد بود.

• تحریم کالاهای تولید داخل را جایگزین کالاهای وارداتی کرده است

تحریم‌ها باعث کاهش دسترسی به تکنولوژی خارجی‌ شده‌اند که البته به میزان تولید و سرمایه گذاری در بسیاری از صنایع آسیب زده است، لیکن در عین حال برخی‌ صنایع به تولید کالاهای جانشین برای واردات خارجی‌ تشویق شده‌اند. برخی‌ از شرکتهای داخلی‌ فرصت یافته‌اند جای خالی‌ شرکتهای خارجی‌ را پر کنند. البته برای اینکه چنین شرکت‌هایی بتواند وارد فعالیتهای جدید فنی و صنعتی شوند باید سایر سیاستهای اقتصادی دولت مناسب باشند که در سالهای اخیر شاهد ضعف‌های زیادی در برنامه‌های اقتصادی بوده‌ایم. حال این امید هست که دولت آقای روحانی در این امر موفق تر باشند.

• با ادامه تحریمها سرانجام نظام مالیاتی متحول خواهد شد

تحریمها باعث کاهش محسوس درآمد‌های نفتی‌ ایران شده‌اند. این کاهش ناگهانی مشکلات متعددی برای دولت ایجاد کرده ولی‌ باید به خاطر داشته باشیم که یکی‌ از خواسته‌های دراز مدت ما همواره این بوده که اتکای اقتصاد کشور به درامدهای نفتی‌ را کاهش بدهیم. اگر تحریمها ادامه پیدا کنند دولت و بنگاه‌های اقتصادی ناچار خواهند بود خود را با درآمد کمتر نفتی‌ وفق دهند. شاید این شرایط سرانجام دولت و مجلس را مجبور کند که نظام مالیاتی را متحول کنند.

• اگر تحریمها نبود هرگز اراده سیاسی برای اجرای طرح تعدیل یارانه ها به وجود نمی آمد

• آثار مثبت هدفمندی یارانه ها در صورت اعمال برخی اصلاحات توسط دولت روحانی

سه سال گذشته تحریمها باعث شدند که دولت برنامه اصلاح یارانه‌ها را به پیش ببرد. اگر به خاطر تحریم‌ها نبود شاید هرگز اراده سیاسی برای اجرای طرح تعدیل یارانه‌ها اجرا نمی‌شد. شکّی نیست که این برنامه با ضعف‌های زیادی اجرا شده و برای مردم و تولید کنندگان مشکل بوده است،ولی‌ در نهایت اگر دولت آقای روحانی بتوانند کاستی‌های طرح اصلاح یارانه‌ها را بر طرف کنند نتایج مثبتی در دراز مدت به دنبال خواهد داشت.

• نتیجه تحریمها: بروز تغییرات مطلوبی که در گذشته اراده سیاسی برای اجرای آنها وجود نداشت 

در مجموع به هیچ وجه نمی توان گفت که تحریمها برای ما خوب بوده‌اند. آنها هزینه‌های زیادی داشته‌اند ولی‌ در عین حال برخی‌ از نتایج ناخواسته آنها سبب تغییراتی شده که در گذشته مطلوب بودند ولی‌ اراده سیاسی برای اجرای آنها وجود نداشت.

• اولویتها تعیین شوند؛ پیگیری همزمان تمام طرحهای طیب نیا ممکن نیست

فارس: با توجه به اعلام برنامه های وزیر پیشنهادی اقتصاد، ارزیابی کلی شما از انتخاب وی و برنامه هایش چیست؟

حبیبی: آقای طیب نیا در یک گزارش مفصل، برنامه اقتصادی خود را ارائه داده است. در این گزارش به بسیاری از مشکلات فعلی اقتصاد ایران شده و وی راه حلهای مناسبی را در چارچوب دیدگاه اقتصادی آقای دکتر روحانی ارائه کرده است. قطعا پیگیری همزمان همه این طرحها غیر ممکن است و یکی از چالشهای پیش رو، انتخاب اولویتهای سیاستگذاری است. اجرای موفقیت آمیز تعداد کمی سیاستهای اقتصادی مهم به مراتب بهتر از اجرای ناقص طرحهای متعدد است. بزرگترین قدم برای بهبود شرایط دشوار اقتصادی فعلی، کاهش تنشهای بین المللی و متعاقبا کاهش و یا حذف تحریمهاست که البته این مسأله از امور اقتصادی فراتر می رود و رئیس جمهور برای گام برداشتن در این مسیر، نیازمند هماهنگی و حمایت مقام معظم رهبری و مجلس است.

علاوه بر لزوم انتخاب اولویتها از میان برنامه های اقتصادی مختلف، لازم است که دولت بین سه هدف اصلی و بنیادی رئیس جمهور نیز اولویت بندی مناسبی داشته باشد. آقای دکتر روحانی مایل به پیگیری سه هدف بزرگ است: افزایش آزادیهای سیاسی و حقوق مدنی، کاهش تنش در روابط بین المللی و رفع تحریها و نیز بهبود اوضاع اقتصادی کشور.

• برنامه های اقتصادی قربانی تنشهای سیاسی نشود

آقای دکتر روحانی و دولت وی باید تصمیم بگیرند که کدامیک از این اهداف را اول پیگیری کنند. اگر بخواهند اول اصلاحات سیاسی را دنبال کنند، احتمال زیادی وجود دارد که بین آنها و و گروههای محافظه کار در مجلس و نهادهای امنیتی تنش ایجاد شود. بروز چنین تنشهایی باعث ایجاد مشکلات متعددی در اجرای برنامه های اقتصادی دولت خواهد شد، چراکه ممکن است به دلیل مخالفتهای سیاسی برنامه‌های آنان متوقف شوند.  در این صورت احتمال دارد که جو سیاسی کشور در سالهای آینده مشابه دوره دوم ریاست جمهوری آقای خاتمی یا دو سال آخر ریاست جمهوری آقای احمدی نژاد شود که برنامه اقتصادی قربانی تنشهای قوه مجریه با قوای مقننه و قضائیه شد. درست است که حامیان آقای دکتر روحانی هم مطالبات سیاسی دارند و هم مطالبات اقتصادی برای بهبود شرایط دشوار اقتصادی، اما باید آنها تصمیم بگیرند که کدامیک از این اهداف را اول پیگیری کنند.

نکته دیگری که دولت آقای روحانی باید مدنظر داشته باشد این است که در کاهش مالکیت و فعالیتهای اقتصادی برخی نهادهای نظامی، با تدبیر و جلب حمایت سیاسی عمل کند. در غیر این صورت خطر تنش سیاسی افزایش خواهد یافت و اجرای برنامه های اقتصادی دولت دشوار خواهد شد.

گفت وگو از: مریم سلیمی