نگاهی به ساختار اجرایی جنبش عدم تعهد

فارس، جنبش عدم تعهد در خلال نظام دو قطبی سرمایه‌داری و کمونیسم و فضای جنگ سرد توسط کشورهای در حال توسعه در سال 1961 پایه‌گذاری شد.

*گام اول، باندونگ

گام اصلی و اولیه تشکیل جنبش عدم تعهد در کنفرانس آسیا- آفریقا در باندونگ در آوریل سال 1955 میلادی برداشته شد، که طی آن 29 تن از سران کشورهایی که عمدتا از نسل قبلی کشورهای استعمارشده به حساب می‌آمدند با هدف تعیین و ارزیابی مسائل جهانی در باندونگ - اندونزی گرد هم آمدند. در این کنفرانس اصول ده‌گانه باندونگ مشخص شد. این اصول متعاقبا به عنوان اهداف اصلی جنبش عدم تعهد تعیین شد. اجرای این اصول معیار عضویت در جنبش عدم تعهد معرفی و تا اوایل دهه 1990 بعنوان جوهره اصلی جنبش قلمداد می‌شد.

در سال 1960، در اثر نتیجه حاصله از کنفرانس باندونگ، کشورهای عضو جنبش در خلال پانزدهمین نشست مجمع عمومی سازمان ملل متحد تصمیم به گسترش اعضا گرفتند و در همان سال 17 کشور جدید آفریقایی و آسیایی بعنوان عضو جدید پذیرفته شدند. نقش اصلی در این فرایند را رهبران برخی کشورها از جمله جمال عبدالناصر از مصر، نهرو از هند، احمد سوکارنو از اندونزی، تیتو از یوگسلاوی و نکروما از غنا ایفا نمودند.

*بلگراد اولین مقصد برای اجلاس سران

6 سال پس از کنفرانس باندونگ، کشورهای عضو جنبش عدم تعهد یک مبنای وسیع‌تر جغرافیایی را در اولین کنفرانس سران در بلگراد در سپتامبر 1961 بنا نهادند. در این کنفرانس 25 کشور شامل افغانستان، الجزایر، یمن، میانمار، کامبوج، سریلانکا، کنگو، کوبال، قبرس، مصر، اتیوپی، غنا، گینه، هند، اندونزی، عراق، لبنان، مالی، مراکش، نپال، عربستان سعودی، سومالی، سودان، سوریه، تونس و یوگسلاوی شرکت کردند.

بنیانگذاران جنبش عدم تعهد ترجیح دادند برای جلوگیری از الزامات بروکراسی یک سازمان، این تشکل را به عنوان جنبش معرفی نمایند. معیارهای عضویت در جنبش عدم تعهد که در نشست مقدماتی در قاهره در سال 1961 قبل از اجلاس سران در بلگراد مشخص گردید. موید این است که جنبش قصد ندارد یک نقش انفعالی در عرصه بین‌المللی ایفا نماید و به دنبال اتخاذ مواضعی مستقل برای انعکاس منافع کشورهای عضو می‌باشد.

*اهداف اولیه جنبش عدم تعهد و حمایت از کشورهای مستقل

بنابراین اهداف اولیه جنبش عدم تعهد بر اصول حمایت از حق سرنوشت، حاکمیت و استقلال مالی و یکپارچگی سرزمینی کشورها، مخالفت با آپارتاید، عدم الحاق به پیمان‌های نظامی چند جانبه و استقلال کشورهای عضو از قدرت‌ها بزرگ یا رقابت‌ها و نفوذ بلوک‌بندی‌های سیاسی، مبارزه علیه امپریالیسم در تمامی اشکال و ظهور، مبارزه علیه استعمار، استعمار جدید، نژادپرستی، اشغال و تسلط خارجی، خلع سلاح، عدم دخالت در امور داخلی کشورها و همزیستی مسالمت‌آمیز میان ملت‌ها، رد استفاده از تهدید به زور در روابط بین‌المللی، تقویت سازمان ملل، دمکراتیزه نمودن روابط بین‌الملل، توسعه اقتصادی اجتماعی و بازسازی سیستم اقتصادی بین‌المللی و همچنین همکاری بین‌المللی در موقعیت برابر استوار گردید.

قریب به گذشت 50 سال از تشکیل جنبش عدم تعهد و افزایش اعضای آن با تنوع ایدئولوژی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، اهداف و اصول اولیه آن کماکان حفظ شده است. این درحالی است که بعد از فروپاشی نظام دو قطبی و اضمحلال بلوک کمونیستی در جهان، بسیاری فلسفه ادامه حیات جنبش عدم تعهد را زیر سئوال بردند، لیکن کشورهای عضو جنبش عدم علاوه بر تاکید بر الزامات ادامه فعالیت جنبش در عرصه بین‌المللی، نشان دادند که قادر به برطرف نمودن اختلافات و پایه‌گذاری مبنای مشترک بر همکاری‌های دوجانبه و حفظ ارزش‌های مشترک می‌باشند.

*ده اصل برای روح باندونگ

ده اصل کنفرانس باندونگ با تغییرات جزئی به عنوان اصول بنیادین جنبش عدم تعهد مشخص شده است. این اصول ده‌گانه همواره در پایان سند نهایی کلیه نشست‌های سران و وزرای خارجه تصریح می‌گردد. این اصول عبارتند از:

1- احترام به حقوق بشر، و اهداف و اصول منشور ملل متحد

2- احترام به حاکمیت و یکپارچگی سرزمینی کلیه کشورها

3- تصدیق برابری میان کلیه نژادها و میان کلیه ملت‌ها، بزرگ و کوچک

4- پرهیز از دخالت در امور داخلی کشور دیگر

5- احترام به حق ملت‌ها در دفاع از خویش، بصورت فردی یا جمعی، در تطابق با منشور ملل متحد

6- پرهیز از استفاده از ترتیبات دفاع جمعی برای خدمت به منافع ویژه قدرت‌های بزرگ، و پرهیز هر کشور از اعمال زور علیه کشور دیگر

7- خودداری از اقدام یا تهدید به حمله یا استفاده از زور علیه یکپارچگی یا استقلال سیاسی هر کشور دیگر

8- حل کلیه مناقشات بین المللی توسط ابزار صلح‌آمیز از قبیل مذاکره، مصالحه، محکمه یا راه‌حل قضایی و همچنین دیگر ابزار صلح‌آمیز به انتخاب طرف‌ها، در تطابق با منشور ملل متحد

9- ارتقاء منافع و همکاری دوجانبه

10- احترام به عدالت و تعهدات بین‌المللی

*اهداف جنبش عدم تعهد در عرصه نظام بین الملل

در کنار این جنبش عدم تعهد برای ارتقای نقش خود در عرصه نظام بین الملل اهدافی را برای خود تعریف کرده است تا بتواند با دستیابی به آن از حق حاکمیت مستقل اعضای خود حمایت کند. 

1- تقویت و تحکیم چند جانبه‌گرایی و ارتقاء نقش کلیدی سازمان ملل

2- ایفای نقش به عنوان یک مجمع هماهنگ‌کننده سیاسی و کشورها در حال توسعه برای تقویت و دفاع از منافع مشترک آنان در سیستم روابط بین‌الملل

3- تقویت اتحاد، انسجام و هماهنگی میان کشورهای در حال توسعه بر مبنای ارزش‌های مشترک و اولویت‌هایی که به صورت اجماع مورد توافق قرار گرفته است.

4- دفاع از صلح و امنیت بین‌الملل و حل تمامی مناقشات بین‌المللی بوسیله ابزار صلح‌آمیز در تطابق با اصول و اهداف منشور ملل متحد و حقوق بین‌الملل.

5- تشویق روابط دوستانه و همکاری میان همه ملت‌ها بر مبنای اصول حقوق بین‌الملل، بویژه آن مواردی که الهام گرفته شده از منشور ملل متحد می‌باشد.

6- ارتقاء و تشویق توسعه پایدار از طریق همکاری بین‌المللی و برای این منظور، هماهنگی مشترک در اجرای استراتژی‌های سیاسی که تقویت و تضمین‌کننده مشارکت کامل همه کشورها، فقیر و غنی، در روابط اقتصادی بین‌المللی، تحت شرایط و فرصت‌های برابر، لیکن با مسئولیت‌های مختلف باشد.

7- تشویق احترام، برخورداری و حفاظت از حقوق بشر و آزادی‌های اساسی برای همه، بر مبنای اصول جهانشمولی، عینیت، بی‌طرفی و غیر گزینشی، پرهیز از سیاسی نمودن مسائل حقوق بشر، و تضمین اینکه حقوق بشر افراد و مردم از جمله حق توسعه در یک حالت برابر حفظ و تقویت شود.

8- ارتقاء همزیستی مسالمت‌آمیز میان ملت‌ها، صرف‌نظر از سیستم‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی

9- محکومیت همه اشکال یکجانبه‌گرایی و تلاش‌ها برای اعمال سلطه در روابط بین‌الملل

10- هماهنگی اقدامات و استراتژی ها به منظور مواجه مشترک با تهدیدات علیه صلح و امنیت بین‌المللی از جمله تهدیدات برای استفاده از زور و اعمال تجاوزگرایانه، استعماری و اشغال خارجی و دیگر نقض‌های صلح توسط هر کشور یا گروهی از کشورها

11- ارتقاء تقویت و دمکراتیزه کردن سازمان ملل متحد با توجه به اعطای نقش به مجمع عمومی در تطابق با وظایف و قدرت مشخص شده در منشور و ارتقاء اصلاح جامع شورای امنیت سازمان ملل متحد به نحوی که نقش واگذار شده از طرف منشور را در شرایط شفاف و منصفانه، به عنوان نهادی که مسئولیت اولیه برای حفظ صلح و امنیت بین‌المللی را دارا می‌باشد، اجرا کند.

12- استمرار در پیگیری خلع سلاح هسته‌ای جهانی و غیر تبعیض‌آمیز و همچنین یک خلع سلاح عمومی و کامل تحت کنترل مؤثر و سخت بین‌المللی و در این ارتباط کار برای رسیدن به یک توافقنامه در مورد برنامه مرحله‌بندی شده برای نابودی کامل سلاح‌های هسته‌ای در یک چارچوب مشخص زمانی برای محو سلاح‌های هسته‌ای، و ممنوع کردن توسعه، تولید، اکتساب، آزمایش، ذخیره، انتقال، استفاده یا تهدید به استفاده آنها و آماده شدن برای انهدام آنها.

13- مخالفت و محکومیت دسته‌بندی کشورها به عنوان خوب یا شرور بر مبنای معیار غیر عادلانه و ناموجه، و اتخاذ دکترین حمله پیشگیرانه، شامل حمله بوسیله سلاح‌های هسته‌ای، که مغایر با حقوق بین‌الملل، بویژه، ابزار لازم‌الاجرای حقوقی بین‌المللی مربتط با خلع سلاح هسته‌ای باشد و محکومیت و مخالفت بیشتر با اقدامات نظامی یکجانبه، یا استفاده از زور یا تهدید به استفاده از زور علیه حاکمیت، یکپارچگی سرزمینی و استقلال کشورهای عدم تعهد.

14- تشویق‌ کشورها به الحاق آزادانه به توافقات میان کشورها برای ایجاد منطقه‌ای عاری از سلاح‌های هسته‌ای طبق مقررات سند نهایی اولین نشست ویژه مجمع عمومی که به خلع سلاح اختصاص یافته بود (1.SSOD) و اصول تصویب شده توسط کمیسیون خلع سلاح سازمان ملل در سال 1999 شامل ایجاد منطقه عاری از سلاح‌های هسته‌ای در خاورمیانه، ایجاد مناطق عاری از سلاح‌های هسته‌ای یک گام مثبت و اقدام مهم در راستای تقویت خلع سلاح و عدم اشاعه هسته‌ای است.

15- ارتقاء همکاری بین‌المللی در استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای و تسهیل دسترسی به فن‌آوری، تجهزیات و مواد هسته‌ای برای اهداف صلح‌آمیز که برای کشورهای در حال توسعه لازم می‌باشد.

16- تقویت ابتکارات واقعی برای همکاری جنوب - جنوب و ارتقاء نقش جنبش عدم تعهد در همکاری با گروه 77 در آغاز مجدد همکاری شمال - جنوب جهت تضمین اجرای حق توسعه ملت‌هایمان، از طریق افزایش همبستگی بین‌الملل.

17- واکنش به چالش‌ها و استفاده از فرصت‌های ناشی از جهانی شدن و وابستگی متقابل با قوه ابتکار و حس هویت به منظور تضمین فواید آن برای همه کشورها بویژه آنهایی که متاثر از توسعه نیافتگی و فقر می‌باشند، با یک نگاه تدریجی برای کاهش شکاف عمیق میان کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه.

18- افزایش نقشی که جامعه مدنی از جمله سازمان‌های غیر دولتی می‌توانند در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی به منظور ارتقاء اهداف و اصول و مقاصد جنبش ایفا نمایند.

*نگاهی به اعضای کنونی جنبش عدم تعهد

هم‌اکنون جنبش عدم تعهد دارای 120 عضو شامل 53 کشور از قاره آفریقا، 40 کشور آسیا، 26 کشور از آمریکای لاتین و کارائیب و یک کشور (بلاروس) از قاره اروپا می‌باشد. همچنین 17 کشور و 10 سازمان نیز عضو ناظر جنبش هستند.

رویه عضویت در جنبش عدم تعهد بر این اساس است که رئیس کشور یا دولت و یا وزیر خارجه کشور نامزد عضویت، درخواست مکتوب خویش را به رئیس دوره‌ای جنبش عدم تعهد ارائه می‌دهد و او نیز این درخواست را میان کشورهای عضو جنبش قبل از نشست سران یا وزرای خارجه برای اتخاذ تصمیم توزیع می‌نماید. دفتر هماهنگی جنبش در نیویورک این درخواست را بررسی و در صورت عدم مخالفت، الحاق کشور متقاضی را به اجلاس سران یا وزرای خارجه توصیه می‌نماید.

*چهارچوب های جنبش عدم تعهد برای عضویت اعضا

بر اساس تصمیمات اتخاذ شده در اجلاس وزرای خارجه جنبش عدم تعهد در قاهره در سال 1961، کشورهای متقاضی عضویت در جنبش عدم تعهد بایستی 5 معیار ذیل را دارا باشند:

1- برخورداری از سیاستی مستقل بر مبنای همزیستی مسالمت‌آمیز با کشورهای دیگر از سیستم‌های سیاسی و اجتماعی مختلف و بر اساس عدم تعهد اتخاذ نماید، و یا باید تمایل خویش را برای اتخاذ چنین سیاستی نشان دهد.

2- حمایت از جنبش‌های مستقل ملی.

3- عدم عضویت در پیمان‌های نظامی چند جانبه که در چارچوب مخاصمات قدرت‌های بزرگ منعقد گردیده است.

4- در صورتی که عضو جنبش عدم تعهد توافقنامه نظامی دوجانبه‌ای با یک قدرت بزرگ دارد یا عضو یک پیمان دفاع منطقه‌ای است، توافقنامه یا پیمان نباید مشخصا در چارچوب مخاصمات قدرت‌های بزرگ منعقد شده باشد.

5- در صورتی که عضو جنبش عدم تعهد پایگاه نظامی به یک قدرت خارجی واگذار کرده است، این امتیاز نباید در چارچوب مخاصمات قدرت‌های بزرگ بوجود آمده باشد.

- کشورها یا سازمان‌های نامزد عضویت ناظر نیز بر اساس معیارهای فوق پذیرش می‌شوند.

- میهمانان بر اساس پیشنهاد کشور میزبان با اجازه قبلی دفتر هماهنگی مشخص می‌گردند.

اعضا از حقوق و وظایف کامل برخوردار می‌باشند، در حالی که ناظرین تنها می‌توانند در جلسات عمومی و بررسی شرکت نمایند. میهمانان چنانچه در دفتر هماهنگی تصویب شود تنها می‌توانند در نشست‌های عالی رتبه جنبش (بویژه جلسات افتتاحیه و اختتامیه) شرکت نمایند.

*جنبش عدم تعهد، نهادی بدون ساختار

جنبش عدم تعهد فاقد یک ساختار سازمانی مشابه سازمان‌های بین‌المللی می‌باشد. مؤسسان جنبش با درک اختلاف دیدگاه ایدئولوژیک و تنوع گسترده اعضا به این نتیجه رسیدند که به جای ارائه منشور و ایجاد ساختار سازمانی منسجم و گسترده با اتخاذ روش‌های کاری ساده و مورد توافق امورات وظایف خویش را بر مبنای اصول و اهداف اساسی و همچنین تصمیمات اتخاذ شده را به پیش ببرند.

بر این اساس جنبش فاقد دبیرخانه می‌باشد و مسئولیت امور دبیرخانه‌ای بر عهده کشوری است که ریاست دوره‌ای را برعهده دارد یا میزبان اجلاس‌های مختلف می‌باشد. به عبارتی جنبش عدم تعهد یک مجمع مهم برای هماهنگ نمودن مواضع کشورهای عضو با یک تشکیلات اداری منحصر به فرد، غیر سلسله مراتبی، چرخشی و مشارکتی است که به همه کشورهای عضو اجازه می‌دهد بدون تفاوت یا تبعیض در سیاست‌ها و تصمیم‌سازی جهانی شرکت نمایند.

جنبش عدم تعهد همزمان، اصول روشمندی، مفاهیم، برنامه‌ها و توافقاتی را توسعه داده است که راهنما و مبنایی برای انجام و نمایش دادن اجماع میان کشورهای عضو می‌باشد. آنها در بیانیه‌ها، برنامه‌‌های اقدام، قطعنامه‌ها، اعلامیه‌ها، گزارش‌ها و دیگر متون مصوب کنفرانس‌های سران و وزراء ملحوظ می‌باشد.

*نگاهی به ساختارهای اجرایی جنبش عدم تعهد

اعضای جنبش با دسته‌بندی مختلف منطقه‌ای ریاست دوره‌ای را بر عهده می‌گیرند. کشور میزبان بطور خودکار ریاست جنبش را تا نشست بعدی سران بر عهده دارد و مسئول امور اداری و هماهنگی میان فعالیت‌های این تشکل می‌باشد. رئیس دوره‌ای جنبش برای پیشبرد امور، بخشی را در وزارت امور خارجه آن کشور برای رسیدگی به امور جنبش طی دوره ریاست خویش تشکیل می‌دهد.

- تروئیکا

مفهوم تروئیکا شامل روسای فعلی، قبلی و بعدی جنبش عدم تعهد در جلسه وزرای خارجه جنبش در دهلی نو در ششم آوریل 1977 شکل گرفت و اولین نشست آن در پنجاه و دومین نشست مجمع عمومی سازمان ملل در سپتامبر سال 1977 در نیویورک برگزار شد.

1-3- دفتر هماهنگی

دفتر هماهنگی جنبش عدم تعهد برای اولین بار در سطح وزراء و در نشست سران در سالن 1973 تشکیل شد.

مسئولیت این دفتر آماده سازی فعالیت‌ و مواضع کشورهای عضو جنبش به ویژه در سازمان ملل می‌باشد. این دفتر فعالیت‌های گروه‌های کاری، گروه‌های تماس، گروه‌های ویژه و کمیته‌های کشورهای عضو جنبش عدم تعهد را بازبینی و هماهنگ می‌نماید و دی نیویورک تشکیل جلسه می‌دهد و از جمله وظایف اصلی آن تقویت اقدام یکپارچه و متوازن توسط کشورهای عضو جنبش در سازمان ملل و دیگر مجمع بین المللی است.

حوزه کاری دفتر هماهنگی در دوره‌های مختلف سال شامل وظایفی می‌باشد که برای عملکرد جنبش است و بخشی از کار آن در سطح سفراء نمایندگی می‌شود. این بخش از کار دفتر هماهنگی در کنفرانس کلمبو در سال 1976 تنظیم شد و مسئولیت عملکرد آن گسترش یافت. کلیه کشورهای عضو جنبش امکان شرکت در نشست‌های دفتر هماهنگی را دارا می‌باشند.

4-1- گروه‌های ویژه، تماس و کاری و کمیته‌های دائمی:

گروه‌های کاری به طور غیر رسمی کار می‌کنند و یک نقش مهم در امر هماهنگی و آماده سازی دارند. این گروه‌ها و کمیته‌ها اساسا در چارچوب نهادهای اصلی سیاسی سازمان ملل متحد کار می‌کنند. آنها بطور رسمی از اجلاس سران جنبش عدم تعهد در سال 1973 در الجزایر با هدف دفاع از مواضع مشترک و ارائه پیشنهاد اقدامات مناسب در مجمع عمومی سازمان ملل متحد فعال شدند.

گروه‌های کاری پیش نویس قطعنامه‌ها را تهیه و ارائه می‌دهد و برای تصویب آنها رایزنی‌ می‌نماید. آنها همچنین مسئولیت تنظیم سخنرانی در خصوص موضوعات در دستور کار را بر عهده دارند. گروه‌اهی کاری توسط برخی کشورهای عضو هماهنگی می‌شوند در حال حاضر فعالتر‌ین گروه‌های کاری در خصوص خلع سلاح، عملیات حفظ صلح، فلسطین، حقوق بشر و اصلاح شورای امنیت می‌باشند.

5-1- گروه کشورهای جنبش عدم تعهد در شورای امنیت

در اجلاس سران کارتاهنا 1995 بر ضرورت ادامه همکاری کشورهای عضو از جمله امکان مشورت منظم میان اعضای جنبش عضو غیر دایم شورای امنیت و دیگر اعضای تاکید شد. اعضای جنبش عضو غیر دائم شورای امنیت بدون کنار گذاشتن حق حاکمیتی خویش ماموریت دارد تا مواضع مشترکی را بر مبنای تصمیمات و مواضع مورد توافق جنبش در جلسات شورای امنیت اتخاذ نمایند.

6-1- کمیته مشترک هماهنگی

این کمیته مسئولیت هماهنگی و همکاری میان کشورهای عضو جنبش عدم تعهد و گروه 77 را به منظور ارتقاء منافع کشورهای در حال توسعه، جلوگیری از دوباره کاری و دسترسی به اهداف مشترک در مجامع بین المللی را بر عهده دارد.

7-1- شورای همکاری اطلاعاتی

این شورا در اجلاس سران جنبش عدم تعهد در کلمبو در سال 1976 برای همکاری در حوزه رسانه‌ای میان کشورهای عضو تشکیل شد. این شورا به دنبال تقویت همکاری میان اعضا در زمینه رادیو و تلویزیون ساخت فیلم وانتشارات، تقویت تماس میان موسسات آموزشی کشورهای عضو و همچنین تقویت همکاری های فرهنگی می‌باشد.

ادامه دارد....