شخصیت سیاسی و اخلاقی رهبری عاشورا

يكى از راه‏هاى شناخت و تحليل حادثه عاشورا، شناخت ابعاد شخصيت فردى و اجتماعى رهبرى قيام است. شناخت اين خصوصيات، اين حقيقت را اثبات مى‏كند كه كسانى مى‏توانند مربى انسان‏ها در طول تاريخ باشند كه به دردها، درمان‏ها و روحيه‏ها آگاهى داشته باشند. امام حسين(ع) با توجه به ويژه‏گى‏هاى خود همچون اصلاح‏طلبى، عدالت‏خواهى و ظلم‏ستيزى، آنها را در صحنه عاشورا به خوبى متجلى ساخت.

مقدمه
سالهاست كه شيعيان در سراسر جهان، در ماه محرم با چشمان اشكبار با عبور از آتش، روضه و مرثيه، سنج و دهل، خاطره قيام عاشورا را زنده نگه مى‏دارند. اين گذر زمان نه تنها از عمق حادثه نكاسته بلكه بر عكس بر گستردگى حوزه قلمرو آن افزوده است، گويى كه آفتاب آينه‏دار عاشورا است. تحقيق در حوزه شخصيت رهبرى قيام عاشورا و رويكرد خونين در يك نيم‏روز، محتاج قلبى گرم و آتشين و چشمانى بارانى و بصيرتى عميق است. محال است پژوهش در اين عرصه صورت گيرد و بى‏عمق ارادت و معنويت جرعه‏اى از آن را درك كرد و نوشيد. يكى از راه‏هاى تحليل صحيح حادثه عاشورا، شناخت شخصيت فردى و اجتماعى رهبرى قيام است.

شناخت اين خصوصيات و ويژگى‏ها، اين حقيقت را اثبات مى‏كند كه كسانى مى‏توانند مربى انسان ها در طول تاريخ باشند كه به دردها، درمان‏ها و روحيه‏ها آگاهى داشته باشند. و اين آگاهى را بايد از وحى (كتاب و سنت) به دست آورد زيرا خداست كه از استعدادهاى انسان و قلمرو استعدادهاى او و از قانون‏هاى حاكم بر اين دو آگاه است و درگيرى‏ها و دردها و درمان‏ها و راه‏حل‏ها را مى‏شناسد. با نگاهى حتّى سطحى به اين اوصاف و رويكرد آن در حادثه كربلا به راحتى مى‏توان از آن درس گرفت و رهرو آن شد. زيرا آن جا كه آدمى در وسعت تربيت و هدايت مربى، آن هم مانند سيدالشهدايى باشد، راه را به راحتى خواهد پيمود و به ساحل امن دست خواهد يافت.

مسلماً شناخت از عاشورا در گرو شناخت شخصيت و ابعاد شخصيت امام حسين(ع) نهفته است و اين دست‏نوشته در حد توان خود به بخش دوم اين مهم پرداخته است. ابعادى كه در اين جا بدان پرداخته شده، تركيبى از ابعاد فردى و اجتماعى و انعكاس آنها در صحنه عاشوراست.

1. اصلاح طلبى (امر به معروف و نهى از منكر)
يكى از ويژگى‏هاى نهضت عاشوراى حسينى مسئله اصلاح‏طلبى يا فريضه امر به معروف و نهى از منكر بود. اين ويژگى و خصوصيت را حضرت در وصيت‏نامه خود به محمد بن حنفيه صريحاً اعلام نمود كه »اريد ان آمر بالمعروف و انهى عن المنكر«.(1) اين مسئله از اهداف اساسى و ويژه حضرت در حادثه عاشوراست.

آن چه در تحليل اصلاح‏طلبى امام قابل بيان و تبيين است آن كه ايشان هرگز به دنبال نفى منكرات ظاهرى و جزيى نبودند، بلكه در صدد رفع منكرى بودند كه ريشه منكرات ديگر بود. به عبارت صحيح، امام با فريضه اصلاح‏طلبى قصد اصلاح يك قوم را در يك زمان مشخص نداشت بلكه هدف ايشان احياى معروف در همه عالم و تاريخ بود. بالاترين معروف در عالم، خود ولىّ معصوم است، چنان كه امام صادق(ع) فرمود: »نحن اصل كل خير و من فروعنا كل خير«(2) و مهم‏ترين منكر در عالم، پرچمدارى كفر است كه ظهور و بروز آن در شخصيت‏هايى چون يزيد و امثال او تحقق پيدا مى‏كند. مبارزه حضرت در حقيقت با كفرى بود كه در يك نفاق پنهان جاى گرفته بود. كسانى يزيد را بر اريكه قدرت نشاندند كه خود را صحابه پيمبر اكرم(ص) قلمداد مى‏كردند در براى شخصيتى كه يك فضيلت هم در او وجود نداشت ترديد نكردند و او را در مقابل امام قرار دادند. يزيد حتى تظاهر به اسلام هم نمى‏كرد و علناً در اشعار خود از عبارات كفرآميزى استفاده مى‏كرد:
لعبت هاشم بالملك فلا
خبر جاء و لا وحى نزل(3)

از معتقدات يزيد اين نكته بود كه بنى‏هاشم در صدد به دست‏گيرى قدرت بودند و اصلاً بحث وحى و قرآن مطرح نيست!
بنابراين، حضرت كاملاً احساس مى‏كرد كه دشمن در صدد است ارزشها را تغيير دهد و منكر را معروف جلوه دهد. يزيد با حكومت خود در صدد تغيير فرهنگ انسانى و جامعه بر آمده بود و براى اين كار پوشش حق را بر قامت منكر انداخته بود تا بلكه بتواند فرهنگ اجتماعى را تغيير دهد و متحول نمايد. حركت عاشورا مقابله با يك چنين نگاه و موضع‏گيرى است:
«اشهد انك قد اقمت الصلاة و آتيت الزكاة و امرت بالمعروف و نهيت عن المنكر؛(4) من شهادت مى‏دهم كه تو نماز و زكات را برپا داشتى و امر به معروف و نهى از منكر كردى».

عده‏اى در تحليل منكر در حادثه عاشورا به بى‏بند و بارى‏هاى اخلاقى، اقتصادى و اجتماعى موجود اشاره كرده ولى از اصل قضيه غفلت نموده‏اند. با نگاهى عميق در تاريخ به خوبى در خواهيم يافت كه اصل منكر در واقعه سقيفه بنى‏ساعده ظهور يافت و اين حادثه مدار مديريت را در تاريخ تعويض نمود كه تاكنون ادامه دارد.

امام حسين(ع) در مسير راه كربلا در خطبه‏اى با اشاره به شرايط پيش آمده و اين‏كه دنيا دگرگون شده و معروف رخت بر بسته و به حق عمل نمى‏شود و از باطل دورى جسته نمى‏شود، شوق خود را به لقاء خدا و مرگ شرافتمندانه ابراز مى‏كند و زندگى در كنار ستمگران را مايه نكبت مى‏شمارد و چنين شرايطى را زمينه‏اى مساعد براى قيام مى‏داند.(5) سكوت در برابر ظلم و بدعت و انحراف، منكرى بود كه در آن عصر رواج داشت و مردم از ترس جان يا بيم خطرها و ضررها يا به طمع دنيا و دريافت سيم و زر، در مقابل آشكارترين منكرات كه در بالاترين سطوح انجام مى‏گرفت، سكوت مى‏كردند. قيام كربلا راه انتقاد از حكومت جور و اعتراض عليه ستم و قيام بر ضد طاغوت را گشود و از آن پس بسيارى از خون شهداى كربلا الهام گرفتند و مبارزات خود را مبتنى و مستند به نهضت حسينى كردند.(6)

2. عدالت خواهى
ويژگى ديگر نهضت عاشورا مسئله عدالتخواهى است كه شعاع و گستره زيادى را بخود اختصاص داده است. آن چه در دوران حكومت امويان مشهود است، ستمكارى و اجحاف آنان در حق مردم مى‏باشد.

امام در مقابل اين حركات و رفتارهاى ظالمانه حكومت و حاكم وقت راهى غير از مبارزه در پيش نداشتند و در سخنرانى‏هاى خود متذكر مى‏شدند كه طبق دستور رسول اكرم)ص( در مبارزه با حكومت‏هاى سلطه‏جو و جائر، شايسته‏ترين فرد براى راه اندازى قيام عليه حكومت سياسى است.(7)

از نظر امام (ع) كسى حق امامت دارد كه مطابق كتاب خدا حكم كند و به اقامه قسط قيام كند(8) و حكومت بنى‏اميه عكس اين ويژگى را دارد و بايد عليه آن و براى اقامه عدل قيام كرد.

ماهيت عدالتخواهى در واقعه عاشورا بيانگر قيامى با انگيزه نفى ظلم و جنايات حكومت اموى است. جهاد و شهادت از ابزار لازم و كوبنده براى رويارويى كامل با استبداد حاكم داخلى و خارجى است. تلاش براى تأمين عدالت اجتماعى از ايده‏هاى بزرگ رهبر انقلاب عاشورا بود؛ ايده‏هايى كه جامعه امروزى نياز وافرى بدان دارد و متفكران نوگرا با نوشته‏ها، مبارزات و با فتاواى خود، در جستجوى تحقق آنها هستند.

جهاد و شهادت در راه عدالت‏جويى هرگز بدين معنا نيست كه با ديد راديكاليستى به واقعه عاشورا نگريسته شود و تحليل اين گونه صورت گيرد كه حضرت امام‏حسين(ع) با مرگ قهرمانانه خويش راه جديدى را براى عدالت‏جويان تاريخ نشان داد و آن دفاع از آرمان خود حتى با پذيرش شكست ظاهرى بود.(9) بلكه حركت عدالتخواهى درس بزرگى براى همه انسانهاى آزاده تاريخ است زيرا او اين فداكارى را در شرايطى انجام داد كه در سراسر جهان، انسانى به بزرگى و عظمت وى وجود نداشت، چنان كه در پستى و پليدى نيز هيچ كس به پاى يزيد و ديگر دشمنان امام نمى‏رسيد.

در جامعه يزيدى كه فساد همه جا را فرا گرفته بود و كار به جايى رسيده بود كه جز قيام و نهضت براى راه اندازى عدالت اجتماعى چاره‏اى نبود آن هم به وسيله كسى كه كم‏ترين شائبه‏اى ندارد و اقدامش براى جامعه سند و صحت است. بر اين اساس براى ايجاد تغيير در ساختار جامعه فاسد و براى مبارزه با جور و ستم و قانون شكنى، براى حضرت راهى غير از برافراشتن بيرق عدالت‏جويى و عدالت‏خواهى نبود تحقق آن نيز در گرو چشم پوشيدن از رفاه عادى خود و خانواده و پذيرش آن همه مصائب و شكنجه و كشته شدن و اسارت و غارت نسبت به خود و اهل‏بيت بود. امويان در طول دوران حكومت خود همواره هم به اهل‏بيت ستم كردند و هم ميان بندگان خدا رفتارى ظالمانه و روشى بر اساس طغيان و عدوان پيش گرفتند. در اين چنين رويكردى وظيفه هر مسلمانى ايجاب مى‏كرد كه با ستم مبارزه كند به ويژه كسى نظير حضرت سيدالشهداء(ع) زيرا سكوت در مقابل حكومت باطل يزيدى و بى‏تفاوت بودن نسبت به وضع موجود جامعه عامل نهادينه شدن و ثبات هر چه بيشتر معيارها و ارزشهاى ضد دين مى‏گرديد و به قدرتهاى جابر مشروعيت اجتماعى و سياسى مى‏بخشيد.

3. ظلم ستيزى
از ديگر ويژگى‏هاى شخصيت رهبرى قيام عاشورا ظلم ستيزى است. همواره در طول تاريخ نقطه متقابل حق و باطل در محور ظلم و ستم بر مردم بوده است كه اساس حركت انبيا در طول تاريخ قيام عليه اين خصيصه ناپسند است. حضرت در اوايل حركت خويش اين ويژگى خود را ضمن خطبه‏اى چنين بيان مى‏نمايد:

«اى مردم رسول خدا فرمود هر كس حاكم زورگويى را ببيند كه محرمات خدا را حلال كرده، پيمان الهى را شكسته، با سنت پيمبر خدا مخالفت نمايد و با بندگان خدا به گناه و ستم رفتار كند ]و با اين حال[ در برابر او هيچ اقدامى عملى يا لفظى انجام ندهد، بر خداوند است كه او را با آن ستمگر يك جا وارد كند. آگاه باشيد كه بنى‏اميه، شيطان را پيروى و طاعت خداوند رحمن را رها كردند، فساد را ترويج نمودند، حدود الهى را تعطيل كردند، بيت‏المال را به خود اختصاص دادند، حرام خدا را حلال و حلالش را حرام نمودند، و من از ديگران [براى ابراز مخالفت] سزاوارترم».(10)

حضرت با اين سخنان حريم‏شكنى‏ها را بر حاكم و حكومت باطل و ظالم يزيد بن معاويه تطبيق داد و مردم را به قيامى تمام عيار عليه او دعوت نمود و اين كلمات به بيان گوياتر در صدد بيان اين ضرورت است كه حكومت، حق و حقانيتش بر محور معصوم است و بايستى خلع حكومت از امويان و بنى‏اميه صورت گيرد و خلافت و حكومت در مسير اصيل و صحيح خود برگردانده شود:

«سوگند به جان خودم، شايسته رهبرى نيست مگر كسى كه به قرآن عمل كند، بر پا دارنده عدل و متدين به دين حق باشد و جان خود را براى اجراى آن در راه خدا گرو بگذارد».(11)

امام از يك سوى شايسته‏سالارى در امر خلافت و حكومت را طرح نموده و از سوى ديگر عدم لياقت يزيد را افشا مى‏نمايد و پيشاپيش براى تبيين مسئله، آن را تقابل حق و باطل معرفى مى‏كند نه دعواى شخصى و قبيله‏اى:

«ما و بنى‏اميه بر محور خداوند متعال با هم جنگ داريم؛ ما گفتيم خدا راست گفته است آنان گفتند خدا دروغ گفته است».(12) «آيا نمى‏بينيد كه به حق عمل نمى‏شود و از باطل جلوگيرى نمى‏گردد. در چنين شرايطى شخص با ايمان به حق بايد از جان خود بگذرد و مشتاق لقاء باشد كه من در چنين وضعى مرگ را جز شهادت و سعادت و زندگى با ستمگران را جز زندگى نكبت بار و ذلت نمى‏بينم».(13)

بنابراين اگر خليفه و زمامدارى كه بايد نمونه عملى شريعت و قانون باشد، تظاهر به فسق و فجور نمايد و در مقام مبارزه با خدا و رسول خدا و مردم با ايمان بر خيزد، تسليم و خضوع در برابر او يعنى تسليم در برابر فسق و فجور و خضوع در برابر فحشا و منكر و ظلم و ستم، افشاگرى امام از يك سو و رسوايى يزيد در ظلم و ستم نمايى از سوى ديگر، آن چنان فضاحتى را برايش به بار آورد كه مفتيان و عالمانى از اهل سنت مانند آلوسى(14)، تفتازانى،(15) شوكانى(16)، جاحظ(17) و ابن عماد حنبلى(18) حكم به كفر يزيد داده‏اند.

به هر تقدير ظلم‏ستيزى و جان باختن در اين راه عاملى شد كه ماهيت كريه و زشت بنى‏اميه معرفى و افشاء و رسوا گردد و يك نفرت عمومى عليه حكومت يزيد پيدا شود و بيدارى جامعه و پيدايش انقلاب‏ها و تعرضها عليه حكومت بنى‏اميه صورت گيرد از قبيل:
- انقلاب توابين
- انقلاب مردم مدينه
- قيام مختار ابى‏عبيده ثقفى
- انقلاب زيدبن على بن الحسين(ع)

4. كمالات و فضائل معنوى
اين خصوصيات را انسان از بدو تولد به وسيله پدر و مادر و مربيان كسب مى‏كند و عوامل تربيتى و محيطى روى او اثر مى‏گذارد و يا بعداً با تلاش خود بدان مى‏رسد. بديهى است كه هر اندازه زمينه‏هاى تربيت در فرد قوى‏تر باشد و از مربيان بهترى برخوردار باشد و خود نيز تلاش بيشترى نمايد رشد و تكامل زيادترى خواهد يافت و كمالات بيش‏ترى كسب خواهد كرد. با توجه به اين مقدمه يكى از ابعاد شخصيتى رهبرى قيام عاشورا كمالات و فضائل معنوى اوست كه از بالاترين كمالات وراثتى و بهترين بهره اكتسابى برخوردار بود. حضرت سيدالشهداء در فضايى نورانى و باصفا رشد و نمو يافت و تحت تعليم مربيانى عالم به مبانى تربيت قرار داشت، آموختن علم از لبان وحى و نوشيدن شير از سينه عصمت و طهارت همه نوع استعدادهاى نهفته را در وجود او به فعليت درآورده و آن چنان به آداب و سنن الهى مؤدب گشته بود كه در عظمت و كرامت و نماى روحانى نمايانگر كمالات جد و پدر و مادر خويش بود.

او از نظر پدر و مادر و آباء داراى بهترين وراثت است. جدّى چون رسول‏الله(ص) افضل پيامبران و اشرف اولاد آدم(ع) و پيامبر خاتم و رسول بر جن و انس و پدرى چون على مرتضى(ع) كه در آفرينش از نبى اسلام جدا نيست. شخصيتى كه قبل از هر كس در سن كودكى به اسلام گرويد و پروانه‏وار دور شمع وجود پيمبر از وى حراست نمود و در پيش برد مكتبش از هيچ كوششى دريغ نورزيد و هميشه تا پاى جان ايستاده بود و آخرين كسى بود كه پس از رحلت آن حضرت بعد از انجام مراسم تدفين او را در قبر نهاد و از او جدا شد و مادرى چون فاطمه زهرا(س) سيده زنان دو جهان از اولين تا آخرين.

روح بزرگ حضرت حسين(ع) در دامن عصمت و مهد نبوت آن‏گونه تربيت شد كه در برابر حوادث سهمگين روزگار نه تنها نشكست بلكه كوه مصائب را در آسياى اراده‏اش به خرد و خمير تبديل كرد. درخشش مقامات نفسانيه و صلابت كم‏نظير حضرت در صفحات تاريخ، عقول همه سياستمداران و انديشمندان روزگار را متحيّر ساخته است.

5. استقامت در برابر مصائب
سيدالشهدا(ع) هماره از آغاز زندگى‏اش با غمها و مصائب هم آغوش بود، شايد اگر اندكى از مصيبت‏هاى دردناك و جانكاهى كه بر او وارد شد، بر عالم و آدم روى مى‏آورد، قالب تهى مى‏كردند، لكن حضرت در رهبرى عاشورا و پيش از آن، نه تنها ضعف و سستى در برابر حوادث از خود نشان نداد، بلكه عكس‏العمل او بسيار طبيعى بود و هرگز عاطفه‏ها وعلاقه‏ها بر نيروى عقل و ايمان اوغلبه پيدا نكرد.

در حادثه كربلا در شروع حركت از مدينه تا ظهر عاشورا حضرت دمادم حكايت‏گر رنج و تعب راه و منزلگاه‏ها بود و لذا از نيروها و عناصرى جهت همراهى دعوت به عمل آورد كه بهره‏اى از صبر و استقامت در برابر حوادث برده باشندو به آنها فرمود:
«ايهاالناس، فمن كان منكم يصبر على حدالسيف و طعن الاسنّة فليقم معنا و الّا فلينصرف عنّا؛(19) اى مردم، هر كدام از شما كه تحمل تيزى شمشير و زخم و ضربت نيزه را دارد همراه ما بماند و الّا بازگردد».

و در صبح روز عاشورا به ياران چنين خطاب كرد:
«صبراً بنى الكرام فما الموت الا قنطرة تعبر بكم عن البؤس و الضرّاء الى الجنان الواسعة و النعيم الدائمة، صبر و مقاومت كنيد اى بزرگ زادگان، چرا كه مرگ، تنها پلى است كه شما را از رنج و سختى عبور مى‏دهد و به سوى بهشت گسترده و نعمت‏هاى هميشگى مى‏رساند».

و در تقويت روحيه اهل‏بيت خويش مى‏فرمود:
«استعدّوا للبلاء و اعلموا ان الله حاميكم و حافظكم وسينجيكم...(20) براى مقابه با بلاها آماده شويد و بدانيد خداوند حامى، حافظ و نجات دهنده شماست».

آرى كاربرد عملى زهد در كوران زندگى همين است كه سپرى آهنين در برابر حوادث بلاهاى سخت پيش آمده براى انسان باشد. روح بلند رهبر عاشورا در كوره زهد آن چنان آبديده شد كه در طوفان بلاها و مصائب نه تنها تيره نگشت بلكه جلا و صلابت او به مراتب بيشتر گرديد و آن چه اين رهبرى نهضت در برابر سپاه كفر سى‏هزار نفرى در صحراى كربلا از خود ظاهر ساخت در حقيقت گوشه‏اى از عظمت و همت والاى او بوده است. او هرگاه كه شهيدى از اسب بر زمين در خون مى‏غلتيد مثنوى صبر و بردبارى را مى‏سرود. در برابر بى‏تابى اهل‏بيت در فراق قاسم بن‏الحسن صابرانه فرمود:
«صبراً يا بنى عمومتى صبراً يا اهل بيتى.»(21)

و در برابر عطش على‏اكبرش كه اظهار و تمناى آب مى‏نمود، فرمود:
«صبراً يا حبيبى؛(22) صبر كن اى حبيب من.»

و آن گاه كه در لحظات آخرين خود بر زمين گرم كربلا افتاده بود با خداى خويش زمزمه نمود:
«صبراً على قضائك يا ربّ لا اله سواك [لا معبود سواك] صبراً على حكمك يا غياث من لا غياث له؛(23) در برابر قضاى تو صبر مى‏كنم اى پروردگار من، معبودى جز تو نيست اى پناه پناه آورندگان».
البته اين ويژگى را حضرت به بهاى زهد و رياضت مستمر كرده است.

6. زهد و رضا
در اوصاف اخلاقى، رضا آخرين مرحله سلوك است و آن حاصل زهدى است كه شخص تحصيل مى‏نمايد.
زهد به معناى بى‏رغبتى به دنيا است. زهد در مسير بندگى و عبادت اولين مرحله است، يعنى تا انسان دل از اغيار خالى نكند، هرگز طعم ايمان نمى‏چشد. امام صادق دراين زمينه مى‏فرمايند:
«درك شيرينى ايمان بر دل شما حرام است تا اين‏كه به دنيا بى رغبت شويد».(24)

آنان كه به مقام رضا رسيدند و به معرفت كامل دست يافتند در حقيقت زهد را سرمايه اوليه خود قرار دادند، پيمبران و امامان معصوم(ع) ما در بى‏ميلى به دنيا ضرب‏المثل بودند، آنان از همه كس به معرفت الهى تشنه‏تر بودند و منزلى جز بارگاه حق‏تعالى نمى‏شناختند.

حضرت در خانه‏اى رشد و نمو كرد كه زهد به عنوان يكى از پايه‏هاى اخلاق و ايمان در آن حاكم بود و او از كودكى شاهد بود كه پدرش همواره غذاى خود را به افراد يتيم و بى‏چيز مى‏داد و مادرش تا پاسى از شب لباسهاى كهنه را وصله مى‏زد.
اين سخن پدرش همواره آويزه گوش امام بود:
«الاحرّ يدع هذه اللماظة لاهلها؟ انّه ليس لانفسكم ثمن الّا الجنّة فلا تبيعوها الّا بها؛(25) آيا هيچ آزاده‏اى نيست كه اين نيم خورده ]دنيا[ را براى اهلش واگذارد؟ يقيناً بهاى وجود شما چيزى جز بهشت نيست. پس خود را جز به بهشت نفروشيد».

حضرت با مجاهدت، رياضت و زهدورزى خالصانه به مقام رضا رسيده بود و اين مقام در يكايك برخوردهاى حضرت با دشمن ظهور و بروز پيدا مى‏نمايد و كوفيان را نهيب مى‏زند كه شما كسانى هستيد كه رضايت و خواسته‏هاى دل خويش را بر رضاى الهى ترجيح داده‏ايد:
«لا افلح قوم آثروا مرضاة انفسهم على مرضاة الخالق؛(26) رستگار نخواهند شد قومى كه رضايت خود را بر رضايت خداوند ترجيح دهند».

... هيچ يك از پيشامدهاى تلخ ظاهرى خللى در اراده مصمم حضرت در ادامه حركت پديد نياورد و با دلى راضى به پيشواز حوادث مى‏رفت. آن گاه كه فرزدق ايشان را از اوضاع كوفه خبرداد در جواب فرمود:
«همواره كار دست خدا بوده و هست. اگر قضاى الهى بر چيزى نازل شود كه دوست داريم و مى‏پسنديم. خدا را بر نعمت‏هايش سپاس مى‏گوييم و اگر قضاى الهى ميان ما و اميدمان فاصله انداخت باز هم از كسى كه نيتش حق و شيوه‏اش تقوا باشد دور نيست».(27)

اين كلام امام(ع) در مدينه در وقت وداع با قبر جدش رسول خدا هم اعلام شد:
«اسئلك...ما اخترت من امرى هذا ما هو لك رضى.»(28)

اين خصلت حضرت در همراهانش نيز ظهور و بروز كامل داشت. حضرت زينب در مجلس ابن زياد آن گاه كه والى مغرور كوفه او را مورد طعن و خطاب قرار داد كه:
«چگونه ديدى رفتارى را كه خدا با برادرت نمود؟»
فرمود:
«ما رأيت الا جميلاً؛ من غير از خوبى و جمال چيزى نديدم».(29)

اين برخورد از سر رضايت و عاشقانه، فضاى مجلس را عليه ابن زياد متحول نمود و او را زمين گير كرد.
محققاً وقتى انسان به عظمت صفات و اسماء الهى پى ببرد، بهت زده مى‏شود و در آن وادى، پاى عقل را چوبين ديده و در حرارت تمنا و خيرگى تماشا به يكباره مى‏سوزد، پس طبعاً اراده‏اى كه در اين آتش صيقلى مى‏شود، شكست‏ناپذير است. نه رهبر عاشورا و نه هيچ يك از اهل‏بيت و اصحاب با مشاهده آن همه صحنه‏هاى دلخراش و فشارهاى سخت درونى و بيرونى از پاى در نيامدند و زبان اعتراض نگشودند. درك اين حقيقت و اين حالت درك مشكلى است، مشكل از آن جهت كه عقل آدمى جز حيرت و شگفتى در اين مقال به چيزى نمى‏رسد و در مقابل حركات اعجاب‏آميز سيدالشهداء زانوى تسليم و عجز بر زمين مى‏زند. امام زين‏العابدين در وصف اين ويژگى در عمه خويش مى‏فرمايد:
«در سفر اسارت از كوفه تا شام، بارها شاهد بودم كه عمه‏ام زينب غذاى خود را بين كودكان تقسيم مى‏نمود و خودش از شدت گرسنگى و ضعف نماز شب را نشسته مى‏خواند و در ايام سفر هيچ‏گاه نماز شب او ترك نشد».(30)

7. شجاعت
يكى از اوصاف مجاهدين در مواجهه با دشمن در عرصه جنگ و دفاع داشتن روحيه فتوت و شجاعت است. اين روحيه عامل نهراسيدن از مرگ و رويارويى با آن است كه حضرت در قيام خونبار خود آن را به منصه ظهور نهاده و همگان را شگفت زده كرد.

امام در طول مسير حركت از مدينه تا كربلا همواره با اخبار و گزارش‏هاى مأيوس كننده و تلخى مواجه مى‏شد كه هر يك از آنها مى‏توانست مانع حركت شوند.

مورخان گزارش‏هايى از ملاقات بزرگان مكه و مدينه با امام ثبت كرده‏اند كه آنان حضرت را از عواقب حركت بيم داده‏اند از جمله عبدالله بن عمر گفت:
«اى اباعبدالله، چون مردم با اين مرد بيعت كرده‏اند و درهم و دينار نيز در دست اوست قهراً به او روى خواهند آورد و با سابقه دشمنى كه اين خاندان با شما دارند، مى‏ترسم در صورت مخالفت با وى كشته شوى و گروهى از مسلمانان نيز قربانى اين راه شوند... پيشنهاد من به شما اين است كه مانند همه مردم راه بيعت و صلح را در پيش گيريد و از ريختن )ريخته شدن( خون مسلمانان بترسيد».

امام در مقابل اين صحنه‏آرايى، مصمم و استوار فرمودند:
«اى ابوعبدالرحمن، مگر نمى‏دانى كه دنيا آن چنان حقير و پست است كه سر بريده يحيى بن زكريا به عنوان هديه و ارمغان به نزد فرد ناپاك و زناكارى از بنى‏اسرائيل فرستاده شد. مگر نمى‏دانى كه بنى‏اسرائيل هر صبح هفتاد پيمبر را مى‏كشتند و سپس به طور عادى مشغول كار خود مى‏شدند(31)...»
اين پاسخ امام از آن بعد شجاعت و دلاورى نشأت مى‏گيرد كه لحظه‏اى حاضر به قبول بيعت و كنار آمدن با يزيد نمى‏شود.
و در روز عاشورا فرمود:
«لا والله لا اعطيهم بيدى اعطاء الذليل و لا افرّ فرار العبيد؛ نه من دست ذلت به اينان مى‏دهم و نه چون بردگان فرار مى‏كنم [يا اقرار مى‏كنم].»

و يا در مواجهه با سپاه حُر در موضع‏ديگرى فرمود:
«ليس شأنى شأن من يخاف الموت؛ شأن و موقعيت من، موقعيت كسى نيست كه از مرگ بهراسد.»(32)

بنابراين حماسه و شجاعت در حادثه كربلا، از مظاهر آشكارى است كه دوست و دشمن به آن شهادت مى‏دهد و آن را عامل درهم شكستن سپاه عبيدالله در روز عاشورا مى‏دانند.

آنانى صلاحيت و استحقاق رهبرى جامعه بر اساس نص رسول الله را دارند كه در برابر ستم و استبداد لحظه‏اى سر فرود نياورده و داغ شكست و محكوميت را بر جبهه ستمكار و حكومت ظالمانه بنهند. بر اين اساس با توجه به اين كه مايه شهامت و شجاعت، در متن قيام عاشورا و در عمل و گفتار رهبرى عاشورا و شهداى كربلا موج ميزند، سزاوار است كه اين محتوا براى مردم بهتر و بيشتر تشريح شود تا علاوه بر اشكى كه بر مظلوميت شهداى كربلا و شهادت حسين بن على(ع) مى‏ريزند از شجاعت آنان درس بگيرند، زيرا يادآورى شهامت و حماسه‏سازى شجاعان كربلا در مواجهه با مشكلات و آن همه داغ و رنج و مصائب مى‏تواند جامعه و جوانان و دوستدار اهل‏بيت(ع) را شجاع و دلير بارآورد.

امام با آغوش باز و با شجاعتى خاص خود هنگام خروج از مكه به سوى عراق در ميان جو اختناق و بهت و هراس، درميان افراد بنى‏هاشم و شيعيان خويش خطبه خوانده و در اين خطبه بى‏هراس از سختى راه و مشكلات جانكاه با شهامت و دليرى از شهادت خويش خبر مى‏دهند:
«الحمدلله و ماشاءالله...و ما اولهنى الى اسلافى اشتياق يعقوب الى يوسف...؛ مرگ بر انسانها لازم افتاده همانند اثر گردن‏بند كه لازمه گردن دختران است و من به ديدار نياكانم آن چنان اشتياق دارم كه يعقوب به ديدار يوسف داشت و براى من قتل‏گاهى معين گرديده است كه در آن جا فرود خواهم آمد...از پيشامدى كه با قلم قضا ثبت شده است، گريزى نيست، بر آن چه خدا راضى است، ما نيز راضى و خشنوديم...آگاه باشيد هر يك از شما كه حاضر است در راه ما از خون خويش بگذرد و جانش را در راه شهادت و لقاى پروردگار نثار كند آماده حركت با ما باشد كه من فردا صبح حركت خواهم كرد. انشاءالله.»(33)

اين قسمت را با استنادى از مخالفين و دشمنان امام در صحنه كربلا بپايان مى‏بريم. يكى از راويان حادثه خونبار كربلا حميد بن مسلم است كه شيخ مفيد كلام و گزارش او را اين گونه در كتاب گران‏سنگ خويش آورده است:
«به خدا سوگند! هيچ محاصره شده‏اى در انبوه مردم را نديدم كه فرزندان و خاندان و يارانش كشته شده باشند و همچون حسين بن على قويدل و استوار و شجاع باشد. مردان دشمن او را محاصره كرده بودند او با شمشير بر آنان حمله مى‏آورد و همه از چپ و راست فرار مى‏كردند. شمر چون اين صحنه را ديد به سواره‏هاى خود فرمان داد تا به پشتيبانى نيروهاى پياده بشتابند و امام را از هر طرف تيرباران كنند.»(34)

8. جانفشانى و شهادت
صحنه عاشورا و دلاورى‏هاى سيدالشهداء و بنى‏هاشم و اصحاب او جلوه زيبايى از شهادت‏طلبى آنهاست. شهادت‏طلبى و با آغوش باز مرگ را پذيرا شدن در حادثه كربلا موج مى‏زند. عاشورا صحنه‏اى از تجسم ايمان و عدالت و رسالت نجات‏بخشى امت از گرداب جهل و نادانى است. حضرت در هنگام حركت و خروج از مدينه در نامه‏اى خطاب به بنى‏هاشم اين گونه نگاشت:
«...فانّ من لحق بى منكم استشهد و من تخلّف لم يبلغ الفتح و السلام؛ از شما هر كه به من بپيوندد به شهادت مى‏رسد و هر كس هم تخلف كند و بازماند به فتح نمى‏رسد والسلام.»(35)

و يا در عبارت ديگرى باز تصريح مى‏نمايد:
«من كان باذلاً فينا مهجته فليرحل معنا؛ هر كس آمادگى بذل جان و مال خود را در راه ما دارد همراه ما بيايد».(36)

و يا در نيايشى در روز عاشورا شهادت را از درگاه الهى درخواست مى‏نمايد:
«الهى و سيدى وددت ان اقتل و احيى سبعين الف مرة فى طاعتك و محبّتك سيما اذا كان فى قتلى نصرة دينك و احياء امرك و حفظ ناموس شرعك؛ خدايا دوست دارم كه كشته شوم و زنده گردم هفتاد هزار بار در راه طاعت و محبت تو، بخصوص اگر در كشته شدنم نصرت دين تو و زنده ماندن فرمانت و حفظ ناموس شريعت تو نهفته باشد».(37)

امام شهادت‏طلبى را بابى مى‏دانست كه ضمن بهره‏مندى خود از آن، بساط ظلم و ستم را فرو خواهد ريخت و در روند تاريخ الگويى براى مبارزه با ستمكاران خواهد گرديد. اين شهادت‏طلبى در حقيقت تفسير نو و زيبايى از مسئله مرگ و زندگى بود زيرا حيات و همراهى با حكومت وقت در نظر امام از كم‏ترين ارزشى برخوردار نبود چرا كه «موت فى عزّ خير من حياة فى ذلّ؛ مرگ با عزت بهتر از زندگى با ذلت است».

عاشورا با ايثار خون سيدالشهداء و اهل‏بيت و اصحاب، فرهنگ‏سازى تاريخى نمود و زائران در كنار تربت شهيدان كربلا و در زيارتنامه آرزوى اين فوز را مى‏نمايند:
«يا ليتنى كنت معكم فافوز فوزاً عظيماً».(38)

در كلمات و عبارات سيدالشهداء و اصحاب او شهادت‏طلبى در راه خدا موج مى‏زند. اين كلام ياران آن حضرت در شب عاشورا است:
«الحمدلله الذى اكرمنا بنصرك و شرّفنا بالقتل معك؛ سپاس خدايى را كه با يارى كردن تو ما را گرامى داشت و با كشته شدن همراه تو، ما را شرافت بخشيد».(39)

اين عبارات در زمانى ابراز مى‏شود كه امام بيعت خويش از همگان برداشتند و فرمود هر كس مى‏خواهد برود، برود و آنان اين گونه اعلام وفادارى نمودند.

بنابراين، آن چه بر زيبايى‏هاى كربلا و قيام عاشورا افزوده و آن را الگويى براى تاريخ قرار داده است، روحيه استقبال از مرگ و شهادت بود كه اين روحيه نزد تمام ملت‏ها ارزشمند و پسنديده و عامل موفقيت در راه نيل به هدف مى‏باشد.

حضرت در اوائل صبح، وقتى عمر سعد تير اول را رها كرد خطاب به ياران خويش فرمود:
«قوموا رحمكم الله الى الموت الذى لابدّ منه؛ برخيزيد و به سوى مرگى كه چاره‏اى از آن نيست برويد».(40)