سالخوردگي، ضريب‌هوشي را کم مي‌کند

در شرایطی که جمعیت جهان طی چند ماه گذشته از خط 7 میلیارد گذشت، سازمان ملل برای جمعیت آینده زمین حدس و گمان‌های دیگری ارائه داده است، اما چه عواملی باعث شده است جمعیت زمین در آستانه انفجار قرار گیرد؟

امروزه جغرافیای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی جهان تحولات شگرفی را تجربه می‌کند. در این میان، تحولات جمعیتی در تمام موضوعات انسانی، فنی و علمی به عنوان یک عامل مشترک، از اهمیت بسیاری برخوردار است. آشنایی با الگوها و روندهای جمعیتی همه جوامع، پایه و مبنای تدوین برنامه‌ها و سیاست‌های اقتصادی و اجتماعی است. ساختار جمعیت جهان درحال تغییرشکل است و این امر دورنمای توسعه در قرن 21 را عمیقا تحت تأثیر قرارخواهد داد.

«سالخوردگی جمعیت» یکی از روندهای عمده جمعیتی است که کشورها بتدریج تجربه می‌کنند. در حالی که هم‌اکنون سالخوردگی جمعیت در کشورهای توسعه‌یافته مسجّل شده است، این پدیده در کشورهای در حال توسعه بتدریج در آینده تجربه خواهد شد. میانگین سنی جمعیت کشورهای درحال توسعه تا سال 2100 میلادی بین 10 تا 24 سال افزایش خواهد داشت. در کشورهای توسعه‌یافته با ساختار جمعیتی سالخورده، بخش مهمی از منابع به صورت هزینه‌های مصرفی و بهداشتی به سالمندان و بازنشستگان تخصیص داده می‌شود. این بررسی‌ها ما را به یک تحلیل دقیق‌تر در مورد ساختار سنی جمعیت ایران در آینده هدایت می‌کند. نکته اساسی در این است که سیر شکل‌گیری برخی از مسائل اجتماعی، بطئی و نامرئی است و تا زمانی که به مرحله بحران نرسد، انسان‌ها درک درستی از آن و عزم جدی برای رفع آن پیدا نمی‌کنند. مسائل جمعیتی معمولا از این دسته است. لذا هر جامعه، نیازمند افراد متخصصی است که از قبل، مسائل و چالش‌های آینده را پیش‌بینی و روش‌های مناسبی برای رفع آن اتخاذ کنند.

برای مقایسه رشد سالانه جمعیت ایران با کشورهایی که جمعیت تقریبا مشابه با ایران دارند، از برآوردهای دفتر مرکزی جمعیت ( Population Reference Bureau (PRBکه بیشتر با وضعیت کنونی کشور ایران همخوانی دارد، استفاده شده است. در حال حاضر ایران با رشد سالانه جمعیت 3‌/‌1 درصدی در سطح بین‌المللی از جمله کشورهای با رشد متوسط جمعیتی است.

با توجه به این‌که یکی از عوامل مهم پویایی‌شناسی جمعیت باروری است، تلاش شده جایگاه ایران به لحاظ نوسانات میزان باروری ​ بین برخی از کشورهای مسلمان (که 50 درصد از جمعیت کل آنها را مسلمانان تشکیل می‌دهند) و کشورهای مختلف جهان نشان داده شود. براساس برآوردهای کمیسیون جمعیت سازمان ملل متحد، رتبه جهانی باروری کل برای ایران 112 (از بیشترین مقدار به کمترین‌) است که دارای باروری کمتر از سطح جهانی و کشورهای پیشرفته صنعتی است.

با توجه به الگوهای جمعیتی کشور ایران از نظر سیر کاهنده میزان موالید در مقایسه با اکثر کشورهایی که این مسیر را طی کرده‌اند در مدت بسیار کوتاهی (حدود 20 سال) توانسته تعداد کل فرزندان یا باروری کل را در کشور از حدود 5‌/‌6 فرزند به 8‌/‌1 فرزند برساند و در حال حاضر، در مرحله فرصت یا پنجره جمعیتی (دوران طلایی جمعیت) قرار دارد. درفاصله سال‌های 85 ـ 1375رشد سالانه جمعیت کشور 61‌/‌1 درصد بوده که بتدریج در حال کاهش است و برآوردهای به عمل آمده بیانگر رقم رشد حدود 25‌/‌1 درصد برای کشور در حال حاضر است. با توجه به چنین رشدی، در آستانه ورود به گذار دوم جمعیتی هستیم.

اگر به الگوی گذار جمعیتی ایران از سال 1300 تا سال 1430 براساس آمارهای واقعی گذشته و برمبنای سناریوی رشد پایین سازمان ملل توجه کنیم، می‌بینیم که همانند اکثر کشور‌های در حال توسعه،‌ ایران نیز بعد از جنگ جهانی دوم، طی مراحل گذار جمعیتی را با کاهش اساسی و مستمر مرگ و میر آغاز کرد. در فاصله دهه 1330 تا دهه 1360 ایران با رشد بی‌سابقه و شتابان جمعیت مواجه بود،به طوری که معدل رشد سالانه جمعیتی در این 4 دهه به رقمی حدود 3 درصد بالغ می‌شد. رشد سالانه 3 درصد، سبب می‌شود جمعیت هر 23 سال یک‌بار، 2 برابر و در طول یک قرن بیش از 16 برابر شود. رشد سالانه 3 درصد سبب شد جمعیت ایران از رقمی کمتر از 19میلیون نفر در سال 1335 به رقمی در حدود 50 میلیون نفر در سال 1365 بالغ شود. پیشرفت بهداشت و گسترش آن و به تبع آن کاهش میزان‌های مرگ‌ومیر بویژه مرگ‌ومیر نوزادان و اطفال نقش اصلی و تعیین‌کننده در شتاب رشد جمعیت داشته‌اند.

یکی از موضوعات مهم و کلیدی در این ارتباط این است که مصرف سرانه در دنیای کنونی بسیار نابرابر است. تقریباً مصرف و آلودگی محیط‌زیست با تخریب محیط‌زیست توسط جمعیتی که در جوامع توسعه‌یافته زندگی می‌کنند 
به​وجود می‌آید. یک فرد درکشور توسعه یافته به‌طور متوسط 16 برابر یک فرد کشور در حال توسعه از منابع استفاده می‌کند. طی مطالعه‌ای که بری کامنر (Barry Commoner) انجام داده است. به‌رغم افزایش 19 درصدی جمعیت آمریکا طی دوره 1970 تا 1987 و همچنین افزایش 45 درصدی مسافت ایست خودرو برای هر نفر، به علت پیشرفت فناوری، 66 درصد آلودگی کاهش یافته است. به بیان دیگر جمعیت و افزایش تولید و ثروت باعث آلودگی شدند اما اثر آنها از طریق تغییر و بهبود در فناوری خنثی شده است.

سوالی که مطرح کردید، رویکرد مالتوسی به مساله است یعنی افزایش جمعیت به تخریب محیط زیست منجر شود؛ اما اگر با رویکرد سیستمی به موضوع نگاه کنیم، می‌توانیم به طریق دیگری به سوال شما پاسخ بدهیم. این رویکرد بر خلاف رویکردهای مرسوم و متداول دیگر، نه بر یک عامل بلکه بر بسیاری از عوامل بالقوه ممکن تاکید دارد. در این رویکرد، رابطه انسان، محیط زیست و منابع یک رابطه‌ متقابل و دو سویه و به بیان دیگر نوعی کنش و بازخورد است، زیرا هم رشد جمعیت‌های انسانی روی محیط زیست تاثیر می‌گذارد و هم تغییرات در محیط زیست بر رفاه و بهزیستی انسان موثر واقع می‌شود. بر پایه رویکرد سیستمی، انسان به مسائل زیست محیطی‌ای که خود آن را به وجود آورده‌ است، پاسخ خواهد داد. در رویکرد سیستمی، انسان‌ها بر حسب طبیعت وفق‌پذیرند. برای همین است که بشر به عنوان یک گونه یا نوع همواره موفق و کامیاب بوده است. در سراسر تاریخ زندگی بشر، آدمی تغییراتی اساسی در فرهنگ، فناوری، الگوی مصرف و شمار فرزندان مطلوب و دلخواه خود صورت داده است. این تغییرات در دوران مدرن نیز استمرار داشته است. به این ترتیب، در مقابل رویکرد بحران مالتوسی، رویکرد انطباق اقتصادی قرار می‌گیرد که بشدت توسط جولیان سایمون از آن دفاع شد. براساس این رویکرد، توسعه و مسائل زیست محیطی ناشی از آن پاسخ انسان‌ها را موجب خواهد شد؛ پاسخ‌هایی که در اغلب موارد، آدمی را وادار می‌سازد به منظور کاهش مشکلات، به تغییر در رفتارهایش بپردازد. به بیان دیگر، انسان‌ها با مسائلی که توسعه موجب می‌شود، خود را وفق می‌دهند. از نظر سایمون، رشد جمعیت یک موهبت است که قدرت ابتکار را با هر مساله‌ای به دست می‌دهد.

تغییرات جمعیتی را می‌توان با روش‌های متعدد طولی و مقطعی، کمی و کیفی، کلان‌نگر و خردنگر مورد مطالعه قرار داد. مثلاً در روش‌های طولی جمعیت‌شناسی، تغییرات باروری، مرگ و میر، مهاجرت را می‌توان در روندهای زمانی مورد مطالعه قرار داد. البته برای این نوع مطالعه در بسیاری از کشورها مراکز ویژه مطالعات جمعیت‌شناسی قرار دارد. مرکز مطالعات جمعیتی آسیا و اقیانوسیه هم بخش مهمی از مطالعات خود را بر مطالعات طولی و روندی جمعیت‌شناسی متمرکز کرده است. برخی از روش‌های مطالعه و رصد کردن تغییرات جمعیتی، روش‌های مقطعی است، از جمله این مطالعات، مطالعات پیمایشی و نمونه‌گیری‌ها‌ست. مرکز مطالعات سال 1389 طرحی را تحت عنوان پیمایش باروری در تهران انجام داده که دارای نتایج قابل توجه بوده است. طی این یافته‌ها در تهران، سطح باروری کل در این طرح 4‌/‌1 بچه برای هر مادر برآورد شده است.

مطالعات کیفی یکی از روش‌های بررسی ابعاد کیفیتی جمعیت است، این مطالعات برای رصد کردن وضعیت سلامت و کیفیت، ارزش‌ها، نگرش‌های جمعیتی و بسیاری دیگر از عوامل و پدیده‌های جمعیتی است.

بحث‌ها وسیاست‌های جمعیتی، صرفاً مبتنی بر افزایش یا کاهش جمعیت نیست، بلکه بحث اصلی، تغییرات ترکیب و توزیع جمعیت است و ارتباط تعداد، ترکیب و توزیع جمعیت و زیربناهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جامعه ازموضوعات اساسی است. معمولا تعداد جمعیت، عامل تعیین کننده نیست و چه بسیار کشورهایی که با مساحت‌های مشابه، جمعیت‌های متفاوت دارند و از نظر سطح توسعه نیز یکسان هستند، مساله اساسی مساله رشد سالانه جمعیت است و این‌که زیربناهای اقتصادی، اجتماعی، منابع و امکانات کشور بتواند پاسخگوی جمعیت موجود و حتی جمعیت درحال رشد نیز باشد. در اینجا بحث تعدیل ساختار جمعیت، نگرانی از سالخوردگی جمعیت و بازنگری میزان باروری کل است.

در این میان، چالش‌های اساسی یا به عبارتی، تهدید‌های جمعیتی جامعه ایران در سال‌های آینده با توجه به سطح پایین باروری کنونی کشور شامل کاهش حجم کل جمعیت ملی، بحران باروری و تجدید نسل، بحران سالمندی جمعیت، بحران کاهش نیروی انسانی درسن کار و افزایش مهاجرت‌های بین‌المللی و تغییرات هویتی و فرهنگی ـ که نیاز به مدیریت دارد ـ می‌شود.

خیلی از کشورها در حال حاضر دارای رشد مثبت جمعیتی هستند و حتی کشورهای توسعه یافته که طی یک قرن اخیر به مرحله رشد منفی جمعیتی رسیده‌اند، سیاست‌های تشویق موالید را اتخاذ کرده‌اند. کشور چین نیز به دلیل حجم بالای جمعیتی (بیش از 000‌/‌000‌/‌300‌/‌1 نفر) سیاست‌های کنترل شدید موالید را اتخاذ کرد که اخیرا سیاست اجباری تک‌فرزندی را به دو فرزند افزایش داده است. اساساً نمی‌توان سیاست‌های کنترل یا افزایش موالید را مثبت یا منفی خواند.

هر کشوری بر اساس امکانات و سطوح توسعه و ترکیب جمعیتی خود، تصمیم خاصی در این زمینه می‌گیرد و آنچه به صورت یک روند درآمده اتخاذ سیاست کنترل موالید در کشورهای با باروری بالا و سیاست تشویق موالید در کشورهای با میزان موالید پایین (زیر سطح جانشینی یعنی 1‌/‌2 فرزند) است. در ایران نیز زمانی که میزان موالید خیلی بالا بود، سیاست‌های کنترل موالید اتخاذ شد و در حال حاضر میزان باروری کل در کشور به زیر سطح جانشینی رسیده و لزوم تجدیدنظر در سیاست‌های جمعیتی کاملاً احساس می‌شود.