تجلي قرآن در خطبه امامت امام رضا (ع)

به گزارش پایگاه 598 به نقل از تسنيم، بهره‎گيري و تأثيرپذيري معصومان (ع) از قرآن با انگيزه‎هايي چون تبرك و تمين، تحميد، تهليل و تسبيح خداوند، تبيين، تفسير و توضيح آيات قرآن، تعليل و توجيه سخن خود؛ تحريض و تحذير مخاطب؛ جري و تطبيق؛ تزيين و تجميل؛ استدلال و احتجاج و ... صورت مي‎گيرد. (اقتباس گونه‎اي از تجلي آيات قرآن در نيايش معصومان، ص9). امام رضا(ع) در خطبه امامت در موارد فراواني ـ به طور صريح و غير صريح ـ به آيات زيادي از قرآن استشهاد و استناد كرده‎اند كه در ادامه به ذكر برخي از آنها پرداخته مي‎شود.

جايگاه امامت
در فراز ابتدايي اين خطبه حضرت درباره جايگاه و ارزش امامت مي‎فرمايد: «...إِنَّ الْإِمَامَةَ أَجَلُّ قَدْراً وَ أَعْظَمُ شَأْنا...»؛ يعني مقولۀ امامت‎داراي ارزشي بلند و شأني رفيع است. حضرت در اين فقره به داستان حضرت ابراهيم اشاره كرده و با اشاره به آيۀ ﴿ لا يَنالُ عَهْدِي الظَّالِمينَ﴾، بيان مي‎‎‎دارند كه امامت به ظالمان نمي‎رسد و با اشاره به آيۀ ﴿ وَ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ يَعْقُوبَ نافِلَةً وَ كُلاًّ جَعَلْنا صالِحينَ﴾ (الانبياء/ 72)، از لزوم صالح بودن امام خبر مي‎دهند.

نصب الهي امام
امام رضا (ع) در فرازي از خطبه مي‎‎فرمايد : «رَغِبُوا عَنِ اخْتِيَارِ اللَّهِ وَ اخْتِيَارِ رَسُولِ اللَّهِ ص وَ أَهْلِ بَيْتِهِ إِلَى اخْتِيَارِهِمْ وَ الْقُرْآنُ يُنَادِيهِمْ»، مردم از انتخاب خدا، رسول(ص) و اهل‎بيت پيامبر(ص) رويگردان شده و به انتخاب خودشان تمايل پيدا كردند، در حاليكه قرآن آنان را فرا مي‎‎خواند.(عيون أخبارالرضا‏، ج‏1، ص216). امام (ع) در اينجا به آيات متعددي از قرآن اشاره مي‎كنند كه در آن بر عمل به دستور خدا و پيامبر(ص) تأكيد شده است كه از جملۀ آن آيات در ذيل آمده است:
الف: ﴿ وَ رَبُّكَ يَخْلُقُ ما يَشاءُ وَ يَخْتارُ ما كانَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ سُبْحانَ اللَّهِ وَ تَعالى‏ عَمَّا يُشْرِكُونَ﴾، و پروردگارت آنچه را بخواهد مي‎آفريند و [آنچه را بخواهد] بر مى‏‎گزيند، براى آنان [در برابر اراده او در قلمرو تكوين و تشريع‏] اختيارى نيست منزّه است خدا و برتر است از آنچه براى او شريك مى‏‎گيرند. (قصص/68)

ب: ﴿ وَ ما كانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لا مُؤْمِنَةٍ إِذا قَضَى اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً أَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَ مَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالاً مُبيناً﴾، و هيچ مرد و زن مؤمنى را نرسد هنگامى كه خدا و پيامبرش كارى را حكم كنند براى آنان در كار خودشان اختيار باشد و هركس خدا و پيامبرش را نافرمانى كند يقيناً به صورتى آشكار گمراه شده است. (الاحزاب/36)

نكوهش غاصبان خلافت
در فراز پاياني اين خطبه حضرت به نكوهش خداوند دربارۀ غاصبان خلافت و تجاوز از حق و كنار گذاشتن انتخاب الهي توسط ايشان را يادآور مي‎‎شود و مي‎‎فرمايد: «...فَذَمَّهُمُ اللَّهُ وَ مَقَّتَهُمْ وَ أَتْعَسَهُم‏...»، «... خداوند آنها را نكوهش كرد، دشمن داشت و تباهى داد...». حضرت در اينجا و در اهميت اين امر به چند آيه قرآن از جمله آيات50 سورۀ مباركۀ قصص،  آيۀ8 سورۀ محمد(ص) و آيۀ35 سورۀ غافر، كه اين رفتار قرآني امام رضا (ع) در هر مسئله‎اي درسي عظيم براي پيروان آن حضرت است تا ما نيز با الگوبرداري از سيرۀ عملي و رفتاري آنان، قرآني رفتار كنيم كه اين به رضاي خود نيز بسيار نزديك است.

اوصاف امام
امام رضا (ع) در فرازي ديگر از اين خطبه مي‎فرمايند: «فَهُوَ مَعْصُومٌ مُؤَيَّدٌ مُوَفَّقٌ مُسَدَّدٌ قَدْ أَمِنَ مِنَ الْخَطَايَا وَ الزَّلَلِ وَ الْعِثَارِ ...»، ايشان اين چنين صفات و امتيازات خاص امام را ياد آور مي‎شوند و پس از آن در مقام تعليل، آيۀ4 سوره جمعه را اقتباس مي‎كنند تا مبرهن سازند كه علت اين امتيازات، «بخشش و كرم الهي» است، ﴿ ذلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتيهِ مَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظيمِ﴾، پس او (امام) معصوم، تاييد شده با توفيق الهي و عاري از هرگونه ‎عيب و نقصي هستند، «و اين فضل خداست كه به هر كس بخواهد مى‎‏دهد و خداوند داراى فضلى بزرگ است.

سرانجام منحرفان از امامت
حضرت در فرازي از اين خطبه به ترسيم سرانجام كساني كه براي خود پيشوايي غير معصوم و غير الهي برگزيدند و نيز به نفرين آنان كه با انحراف در مسير امامت، معضل زشت و ناپسندي را در جامعه ايجاد كردند، مي‎پردازد و اين چنين مي‎فرمايد: «...مَنَّتْهُمُ الْأَبَاطِيلَ‏ فَارْتَقَوْا مُرْتَقًى صَعْباً دَحْضاً تَزِلُّ عَنْهُ إِلَى الْحَضِيضِ أَقْدَامُهُمْ رَامُوا إِقَامَةَ الْإِمَامِ بِعُقُولٍ حَائِرَةٍ بَائِرَةٍ نَاقِصَةٍ وَ آرَاءٍ مُضِلَّةٍ فَلَمْ يَزْدَادُوا مِنْهُ إِلَّا بُعْداً»؛ «آرزوي بيهوده مي‎برند و به گردنه بلند و لغزاننده‎‏اى گام نهاده‎اند كه آنها را به زير پرتاب مي‎كند، مي‎خواهند با عقل نارساى خود و به رأى گمراه‏كنندۀ خود امامى برگزينند، بنابراين جز دورى از راه حق چيزي نصيبشان نمي‎شود...».

در اين فراز با اقتباس از آيات قرآن كه مبتني بر سياق نفرين و نكوهش است، نوعي تطبيق ميان منحرفان در مسير ولايت و امامت با منصرفان و چشم پوشان از حقيقت در كلام خداوند كه به نوعي داراي ويژگي مشترك‎اند، انجام شده است كه از جمله آيات آن در ذيل آمده است:
الف) ﴿ ... قاتَلَهُمُ اللَّهُ أَنَّى يُؤْفَكُونَ﴾ (التوبه/30)، خدا آنان را بكشد؛ چگونه [از حق‏] بازگردانده مي‎‏شوند؟
ب) ﴿ ... قَدْ ضَلُّوا ضَلالاً بَعيداً﴾ (النساء/ 167)؛ بي‎ترديد به گمراهى دور و درازى دچار شده‎‏اند.

ايشان در جايي ديگر تشبيهي از ماجراي سقفه ارائه مي‌‎‎كنند و مي‎فرمايند: «تَعَدَّوْا وَ بَيْتِ اللَّهِ الْحَقَّ وَ نَبَذُوا»، قسم به خانه خدا كه از حقّ تجاوز كرده‏اند. امام رضا (ع) در قالب نكوهش و سرزنش با اقتباس از سه آيۀ قرآن، گروهي كه ماجراي سقيفه و فاجعه غصب خلافت را به وجود آوردند را به يهودياني كه همواره به تكذيب پيامبر مي‎پرداختند، تشبيه كرده‎اند و به آيات ﴿ كِتابَ اللَّهِ وَراءَ ظُهُورِهِمْ كَأَنَّهُمْ لا يَعْلَمُونَ﴾، (البقره/ 101)، ﴿ هُدىً وَ شِفاءٌ بَعيدٍ﴾، (فصلت/44) ﴿ وَ كَذَّبُوا وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ﴾ (القمر/3) نيز اشاره داشتند. قسم به خانۀ خدا كه از حقّ تجاوز كرده‎‏اند، و كتاب خدا را به پشت سر انداخته‎‏اند و گويا هيچ نمى‏‏دانند!» در كتاب خدا، «شفا و هدايت» است، اين در حالي است كه آنان آن را كنار گذارده و از هواى نفس خود پيروى كرده‎‏اند، لذا خداوند آنان را نكوهش كرده و مورد نفرت و غضب قرار داده و سپس هلاك كرده است.

همسويي امامت با نبوت
امام رضا (ع) در فرازي از اين خطبه مي‎فرمايند :«وَ يَدْعُو إِلَى سَبِيلِ رَبِّهِ‏ بِالْحِكْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ»، و با حكمت، پند نيكو و برهان رسا مردمان را به راه پروردگار مى‎‏خواند، اين فراز، اقتباسي از آيۀ ﴿ ادْعُ إِلى‏ سَبيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ﴾ (النحل/125) است كه ناظر به چگونگي انجام مأموريت پيامبر (ص) است. امام رضا (ع) در اينجا با تغييرات ساختاري (تبديل فعل امر به غايب) با انگيزۀ جرح و تطبيق، اين نكته را بيان مي‎دارند كه ائمه معصومين (ع) مانند رسول خدا با گفتار حكيمانه و مواعظ و نصايح متقن و روشن، خلق خدا را به سوي حق رهنمون مي‎سازند.

امام رضا (ع) در فراز ديگري، امام را به چراغي فروزان و ستاره‎اي راهنما تشبيه مي‎كنند و مي‎فرمايند «الْإِمَامُ … وَ السِّرَاجُ الزَّاهِرُ … وَ النَّجْمُ الْهَادِي فِي غَيَاهِبِ الدُّجَى»، «امام، چراغ درخشان و ستارۀ راهنما در دل تاريكيها است. قرآن كريم نيز از پيامبر اكرم (ص) به عنوان «سراج منير» تعبير مي‎كند: ﴿ وَ داعِياً إِلَى اللَّهِ بِإِذْنِهِ وَ سِراجاً مُنيراً﴾، (الاحزاب/ 46)؛ «و تو را دعوت كننده به سوى خدا به فرمان او و چراغى فروزان [براى هدايت جهانيان‏] قرار داديم.

با نگاهي به خطبه معروف امام رضا (ع) دربارۀ امامت، در مي‎يابيم اين خطبه با تعابير و مفاهيم والاي قرآن، پيوندي عميق دارد و امام (ع) براي بيان ابعاد و زواياي گوناگون امامت، از واژگان، تعابير و مفاهيم قرآني به صورت گسترده استفاده يا به عبارتي، اقتباس كردند و اين مسئله باعث عمق معاني و تأثيرگذاري مضاعف كلام ايشان شده است.

مهمترين و شايد بيشترين كاربرد اين وام‎گيريها در كلام امام رضا (ع)، تطبيق عبارت قرآني بر مصاديقي جديد و غير از مصاديق به كار رفته در آيات است، امام (ع) در اين اقتباسها بيشتر به آياتي كه به پيامبر اكرم (ص) مربوط مي‏‎شود، بهره جسته‎اند. چقد رفتار امام رضا (ع) در قرآن محور بودن و قرآني رفتار كردن زيباست و چقدر زيباتر است وقتي ما به عنوان محبان و شيعيان آنان در مسير بهره‌‎مندي از الگويي الهي، رفتاري قرآني در قبال موضوعات و مسائل مختلف نشان دهيم كه نتايج شگرفي را به دنبال خواهد داشت.

ـ اين مطالب تلخيصي از مقالۀ «اقتباسها و استنادهاي قرآني امام رضا (ع) در حديث امامت» نوشتۀ دكتر فتحيه فتاحي‎زاده؛ حسين افسردير؛ عصمت رحيمي، چاپ شده در مجله پژوهش‎نامه معارف قرآني، ‌سال6، شماره21،‌ تابستان 1394 است.