چرا دیه زن و مرد متفاوت است؟

به گزارش پایگاه خبری 598، در عصری که دغدغه‌های هویتی و عدالت‌خواهانه، بیش از پیش ذهن‌ها را به خود مشغول کرده است، مباحث مربوط به حقوق و جایگاه زن، همچنان در کانون توجه قرار دارند. در این میان، نگاه دین مبین اسلام به تفاوت‌های جنسیتی و نقش‌های اجتماعی زنان و مردان، همواره مورد پرسش و بررسی‌های گوناگون بوده است.

به منظور تبیین دقیق و جامع این موضوع و زدودن ابهامات، گفت‌وگویی را با حجت‌الاسلام رضا پوراسماعیل کارشناس شبهات دینی ترتیب داده‌ و به بررسی تفاوت‌های تکوینی زن و مرد، نقش‌های اجتماعی متناسب با این تفاوت‌ها، و ظرایف موجود در حقوق و تکالیف پرداختیم که تقدیم نگاه شما مخاطبان فرهیخته خواهد شد:

* با تشکر از فرصتی که در اختیار خبرگزاری حوزه قرار دادید، برای ما بفرمایید چرا در برخی از احکام دینی، بین زن و مرد تفاوت وجود دارد؟ آیا این تفاوت‌ها نشان دهنده نابرابری بین زن و مرد نیست؟

پاسخ:

در نگرش اسلامی، بنیاد آفرینش انسان، صرف‌نظر از جنسیت، یکسان است و هیچ‌گونه ارزش‌گذاری بر اساس زن یا مرد بودن وجود ندارد. معیار برتری در اسلام، تقوا و پرهیزگاری است، و نگرش جنسیتی ارزشی، فاقد اعتبار است.

اسلام، با نزول خود، تحولی عظیم در جایگاه زنان ایجاد کرد. در جامعه‌ای که پیش از آن، زن از ابتدایی‌ترین حقوق انسانی محروم بود، اسلام حقوقی نظیر مالکیت، ارث و دیه را برای زنان به رسمیت شناخت. این اقدام، در آن برهه تاریخی، یک انقلاب بی‌سابقه در حوزه حقوق زنان محسوب می‌شد.

برای تبیین تفاوت‌ها، لازم است توجه کنیم که اصل، بر اشتراک حقوق و تکالیف بین زن و مرد است. به عنوان مثال، حق ازدواج و حق مالکیت خصوصی، هم برای زنان و هم برای مردان به رسمیت شناخته شده است. در نظام حقوقی جامعه نیز، هر دو جنس حق دارند به دادگاه شکایت برده، شاکی باشند یا به عنوان شاهد حضور یابند.

باید در نظر داشت که این تحولات و احکام، در چه بستر تاریخی و فرهنگی مطرح شدند و چه تغییرات شگرفی در وضعیت زنان نسبت به دوران پیش از اسلام ایجاد کردند. در آن زمان و شرایط، اقدامات اسلام در جهت احقاق حقوق زنان، اقدامی بی‌نظیر و تحول‌آفرین بود.

* تفاوت‌های آفرینشی؛ زمینه‌ساز مسئولیت‌های متفاوت

نظام‌های سیاسی معاصر، مشارکت سیاسی – از جمله در انتخابات – عرصه‌ای است که زنان و مردان به‌طور مشترک در آن حضور دارند و این مشارکت نشان می‌دهد که در بسیاری از جنبه‌های زندگی اجتماعی و سیاسی، تفاوتی بین زن و مرد وجود ندارد.

آن دسته از تفاوت‌هایی که در احکام و نقش‌ها دیده می‌شود، مبتنی بر تفاوت‌های تکوینی و آفرینشی بین زن و مرد است، به عبارت دیگر، زن و مرد به دلیل ویژگی‌های خاص فیزیولوژیکی و روانی خود، نقش‌های متفاوتی را در زندگی ایفا می‌کنند.

این تفاوت‌ها را می‌توان در دو حوزه جسمی و روحی مورد بررسی قرار داد.

در حوزه جسمی، تفاوت‌هایی در ساختار بدنی، هورمون‌ها، غدد، سیستم عصبی و استخوان‌بندی وجود دارد؛ به عنوان مثال، ساختار بدنی زن، امکان بارداری و زایمان را فراهم می‌کند، قابلیتی که در مردان وجود ندارد.

در حوزه روحی نیز، تفاوت‌های قابل توجهی در ابعاد روان‌شناختی بین زن و مرد وجود دارد.

برای مطالعه بیشتر در این زمینه، می‌توان به کتاب «تفاوت‌های جنسیتی» (پژوهشگاه حوزه و دانشگاه) مراجعه کرد که این کتاب، ترجمه‌ای از یک اثر علمی معتبر است که به بررسی تفاوت‌های روان‌شناختی بین زن و مرد و ویژگی‌های زنانه و مردانه می‌پردازد.

بر اساس دیدگاه اسلامی، وجود تفاوت‌های تکوینی، منجر به تفاوت در نقش‌های اجتماعی می‌شود. زن نقش همسری و مادری را ایفا می‌کند، در حالی که مرد نقش پدری را بر عهده می‌گیرد پس بنابراین، تفاوت‌ها در آفرینش، زمینه‌ساز تفاوت‌ها در نقش‌های اجتماعی هستند.

* تفاوت در تکالیف و حقوق؛ توازن بر اساس ویژگی‌های جنسیتی

با پذیرش تفاوت در نقش‌های اجتماعی، تمایز در برخی حقوق و تکالیف نیز امری طبیعی به نظر می‌رسد. در نظام اسلامی، مسئولیت اقتصادی خانواده بر عهده مرد گذاشته شده است. این بدان معنا نیست که زن از فعالیت اقتصادی منع شده، بلکه به این معناست که تأمین معاش خانواده، یک «وظیفه» شرعی و قانونی برای مرد محسوب می‌شود. این رویکرد، با ظرافت‌ها و ویژگی‌های زنانه سازگارتر است.

در مقابل، زن وظایفی چون همسرداری، مادری و تربیت فرزندان را بر عهده دارد و مرد موظف به پرداخت نفقه و مهریه است و زن در مقابل، ملزم به تمکین است. این تقسیم وظایف، بر اساس ساختار وجودی و ویژگی‌های زیستی و روانی زن و مرد شکل گرفته است.

نکته حائز اهمیت، توجه توأمان به حقوق و تکالیف است. گاهی مردان از حقوق بیشتری برخوردارند، اما در عوض، مسئولیت‌ها و تکالیفی بر عهده دارند که زنان از آن معاف هستند. به عنوان مثال، سهم‌الارث مردان معمولاً بیشتر از زنان است، اما مردان موظف به تأمین نفقه همسر و فرزندان خود هستند. در حالی که زنی که ارث می‌برد، هیچ‌گونه تکلیف اقتصادی نسبت به همسر یا خانواده خود ندارد و می‌تواند تماماً آن را برای خود پس‌انداز کند. (البته، در اینجا صرفاً از منظر حقوقی و فقهی بحث می‌شود و ایثار و ازخودگذشتگی، مقوله‌ای اخلاقی است.)

همچنین، مردان در صورت نیاز، موظف به جهاد در راه خدا و دفاع از کشور هستند (مانند خدمت سربازی در ایران)، در حالی که زنان از این تکلیف معاف هستند. بنابراین، در بررسی حقوق و تکالیف، باید به این توازن و تناسب بین مسئولیت‌ها و امتیازات توجه داشت.

تفاوت در میزان دیه زن و مرد نیز در همین راستا قابل تحلیل است. هنگامی که مردی به قتل می‌رسد، مبلغی به عنوان دیه به خانواده او پرداخت می‌شود تا از آن‌ها حمایت مالی کند؛ زیرا فقدان مرد به عنوان ستون اقتصادی خانواده، مشکلات معیشتی بیشتری را برای آن‌ها به همراه دارد.

در مقابل، اگر زنی به قتل برسد، گرچه ابعاد روحی و عاطفی این فقدان قابل جبران نیست، اما مبلغ دیه به منظور جبران تبعات اقتصادی ناشی از آن به خانواده پرداخت می‌گردد.

بنابراین، تفاوت در میزان دیه، به معنای ارزش‌گذاری متفاوت جان زن و مرد نیست، بلکه سازوکاری برای حمایت بیشتر از خانواده‌ای است که ستون اقتصادی خود را از دست داده است.

به عبارت دیگر، دیه بیشتر مرد، در نهایت به نفع زنان و فرزندان او تمام می‌شود، نه خود متوفی.

گفت‌وگو از: سمیرا گلکار