از بمباران نظامی تا عملیات رسانه‌ای
پایگاه خبری 598: ویژگی‌های مؤسس حوزه علمیه قم؛ آیت‌الله العظمی عبدالکریم حائری یزدی
به مناسبت یکصدمین سالگرد تأسیس حوزه
مقدمه
حوزه علمیه قم، به عنوان یکی از بزرگ‌ترین و تأثیرگذارترین مراکز علمی جهان اسلام و حوزه تشیع، نقشی بی‌بدیل و بی‌بدیل در پرورش عالمان دینی، تولید اندیشه‌های اسلامی ناب و هدایت اجتماعی جامعه شیعی ایفا کرده است. این جایگاه رفیع و ممتاز، محصول تلاش‌های خستگی‌ناپذیر و مجاهدت‌های علمی، مدیریتی و اجتماعی آیت‌الله العظمی شیخ عبدالکریم حائرییزدی (۱۲۷۶-۱۳۵۵ق/۱۲۳۸-۱۳۱۵ش) است؛ فقیهی که با تیزبینی، تدبیر و اخلاص، حوزه‌ای را بنیان نهاد که نه تنها در ایران بلکه در سراسر جهان تشیع منشأ تحولات عمیق علمی، فرهنگی و سیاسی شد.
پیش از تأسیس حوزه نوین قم، این شهر که از دیربازیکی از مراکز مهم دینی و زیارتی بود، در حوزه علمی دچار رکود و ضعف شده بود و فاقد مرکزی منسجم و فعال برای آموزش علوم دینی بود. با ورود آیت‌الله حائری به قم در سال ۱۳۰۰ شمسی (۱۳۴۰ق)، تحرک و رونق علمی به این شهر بازگشت و حوزه علمیه قم به سرعت جایگاه خود را به عنوان قطب علمی و مرجعیت شیعه تثبیت کرد. اقدامات ایشان در ساماندهی نظام آموزشی حوزه، جذب اساتید برجسته، ایجاد ساختارهای اداری و مالی مستقل و تقویت ارتباطات علمی با حوزههای نجف، کربلا و مشهد، زمینه‌ساز احیای مجدد حوزه قم شد. همچنین، در شرایط حساس سیاسی و فرهنگی آن زمان که حکومت پهلوی با سیاست‌های ضد دینی و تجددگرایانه خود، حوزه‌ها را تحت فشار قرار داده بود، آیت‌الله حائری با درایت و حکمت توانست حوزه قم را به عنوان سنگری مقاوم در برابر این فشارها حفظ کند.
این مقاله با رویکردی علمی، تاریخی و تحلیلی، به بررسی جامع ویژگی‌های شخصیتی، علمی، مدیریتی، اجتماعی و میراث ماندگار این مؤسس بزرگ حوزه علمیه قم می‌پردازد. هدف از این پژوهش، بازشناسی ابعاد مختلف شخصیت و عملکرد آیت‌الله حائری است که چگونه با تلفیق علم، اخلاق، مدیریت و سیاست، حوزه‌ای را بنیان نهاد که تا امروز به عنوان یکی از مهمترین مراکز علمی جهان اسلام باقی مانده است. از سوی دیگر، بررسی این ویژگی‌ها می‌تواند الگویی برای نسل‌های آینده حوزه و مدیران حوزوی باشد تا ضمن حفظ اصالت و هویت دینی، با بهره‌گیری از روش‌های نوین مدیریتی و علمی، پاسخگوی نیازهای روز جامعه اسلامی باشند. در نهایت، این پژوهش نشان می‌دهد که تأسیس حوزه علمیه قم نه صرفاً یک اقدام آموزشی بلکه یک تحول بنیادین در ساختار و نقش حوزههای علمیه در ایران و جهان اسلام بوده است که آثار آن تا امروز ادامه دارد.
۱. ویژگی‌های علمی و آموزشی
الف) جامعیت علمی و تسلط بر علوم اسلامی
آیت‌الله العظمی شیخ عبدالکریم حائرییزدی از سنین نوجوانی و در محیط‌های مکتب‌خانه‌ای و مدارس سنتییزد، پایه‌های علوم اسلامی را فراگرفت. پس از طی مراحل مقدماتی در یزد و کسب مهارت در ادبیات عرب نزد استادانی چون سید حسین وامق و سیدیحیی بزرگ (مجتهد یزدی)، در سال۱۲۹۸ق همراه با مادرش به عتبات عالیات عراق مهاجرت کرد تا تحصیلات عالی خود را پیگیری نماید.در عراق، ابتدا به کربلا رفت و حدود دو سال در مدرسه حسن‌خان زیر نظر فاضل اردکانی سطوح میانی فقه و اصول را آموخت و سپس به سامرا عزیمت کرد. در سامرا که مرکز حوزه علمیه‌ای فعال در آن زمان بود، بیش از یک دهه به تحصیل و تدریس پرداخت. وی در محضر استادان برجسته‌ای چون شیخ فضل‌الله نوری، میرزا ابراهیم محلاتی شیرازی، میرزا مهدی شیرازی، سید محمد فشارکی اصفهانی و میرزا محمدتقی شیرازی به کسب دانش پرداخت و در درس‌های خارج فقه و اصول شرکت کرد .آیت‌الله حائری همچنین از میرزا حسین نوری اجازه روایت حدیث دریافت کرد و در علم حدیث و رجال نیز تبحر یافت. در نجف نیز در درس‌های آخوند خراسانی و سید محمد فشارکی حاضر بود و در ماه‌های پایانی عمر فشارکی از وی مراقبت می‌کرد.این گستردگی و تنوع علمی، موجب شد که او نه تنها در فقه و اصول، بلکه در علوم حدیث، رجال، فلسفه و کلام نیز صاحب نظر و مرجع باشد. آثار علمی او از جمله «درر الاصول» و «کتاب الصلوة» به عنوان متون مرجع در حوزههای علمیه شناخته میشوند و نشان‌دهنده عمق و وسعت دانش اوست.
ب) روش تحصیل و تدریس
آیت‌الله حائری در طول سال‌ها تحصیل، علاوه بر کسب دانش، به روش‌های تدریس و تربیت علمی توجه ویژه‌ای داشت. او معتقد بود که طلاب باید علاوه بر حفظ و فراگیری متون، درک عمیق و اجتهادی از مسائل پیدا کنند. به همین دلیل، در مدرسه‌ای که تأسیس کرد، روش تدریس تعاملی و مباحثه‌ای را رواج داد و طلاب را به طرح پرسش و نقد تشویق می‌کرد. همچنین، وی ساختار آموزشی حوزه را نظام‌مند کرد و با تعیین سطوح مختلف علمی (مقدمات، سطح، خارج) و تدوین منابع مشخص، روند تحصیل را منظم و هدفمند نمود.
ج) تربیت شاگردان برجسته
یکی از مهمترین دستاوردهای علمی آیت‌الله حائری، پرورش نسلی از عالمان برجسته و تأثیرگذار بود که هر یک به نوبه خود در تحولات علمی، فقهی و سیاسی جهان تشیع نقش‌آفرین شدند. از جمله شاگردان برجسته او می‌توان به آیت‌الله بروجردی، امام خمینی، علامه طباطبایی، سید محمد محقق داماد و دیگر بزرگان حوزه اشاره کرد که هر یک میراث علمی و فقهی ایشان را گسترش دادند.
د) بازگشت به ایران و استمرار فعالیت علمی
پس از سال‌ها تحصیل و تدریس در عراق، آیت‌الله حائری در سال ۱۳۳۳ق/۱۲۹۳ش به ایران بازگشت و ابتدا در اراک به اداره حوزه علمیه پرداخت و به تدریس مشغول شد. در این مدت، تلاش کرد تا استعدادهای جوان را شناسایی و پرورش دهد و زمینه را برای احیای حوزههای علمیه ایرانفراهم آورد.در سال ۱۳۰۱ش به قم مهاجرت کرد و با تأسیس حوزه علمیه قم، فعالیت‌های علمی و آموزشی خود را در مقیاسی وسیع‌تر ادامه داد و با جذب اساتید برجسته و تدوین نظام آموزشی منسجم، حوزه قم را به قطب علمی جهان تشیع تبدیل نمود.
ب) نوآوری در علم اصول و فقه
یکی از برجسته‌ترین و تأثیرگذارترین ویژگی‌های علمی آیت‌الله العظمی شیخ عبدالکریم حائرییزدی، رویکرد نوآورانه و اجتهادی او در حوزه علم اصول فقه بود. در زمانی که مباحث اصولی عمدتاً به صورت انتزاعی و نظری دنبال میشد، ایشان با نبوغ و درایت خود تلاش کرد این علم را از حالت صرفاً نظری و انتزاعی خارج کرده و آن را به مسائل عینی و مبتلابه جامعه و زمان خود پیوند دهد. این تحول، نقطه عطفی در تاریخ علم اصول به شمار می‌رود و تأثیرات عمیقی بر نسل‌های بعدی، به ویژه بر امام خمینی و شاگردان ایشان گذاشت.
تأکید بر عرف و عقلانیت
آیت‌الله حائری در مباحث اصولی، به ویژه در اصول عملیه، اهمیت ویژه‌ای برای «بنای عقلا» و «عرف» قائل بود. او معتقد بود که قواعد فقهی باید بر اساس عقلانیت عرفی و مصالح واقعی جامعه تنظیم شود و نه صرفاً بر پایه قواعد خشک و صرفاً نقلی. این نگاه، موجب شد که اصول فقه از حالت صرفاً قواعد کلی و انتزاعی خارج شده و به صورت قواعدی کاربردی و قابل استفاده در حل مسائل روزمره و معاصر درآید. این رویکرد بعدها در اندیشه‌های امام خمینی به اوج رسید و به عنوان یکی از پایه‌های نظری فقه پویا و انقلابی شناخته شد.
کاربردی‌سازی قواعد فقهی
آیت‌الله حائری بر این باور بود که فقه باید پاسخگوی نیازهای زمان و شرایط متغیر باشد. بر همین اساس، بسیاری از قواعد فقهی را با شرایط جدید تطبیق داد و تلاش کرد فقه را به عنوان علمی زنده و پویا معرفی کند که می‌تواند در مقابل تحولات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی واکنش مناسب نشان دهد. این نوآوری در کاربرد قواعد فقهی، زمینه‌ساز تحولات گسترده‌ای در حوزههای فقهی و اصولی شد و به حوزه قم هویتی تازه بخشید.
مقایسه با پیشینیان و معاصران
در میان بزرگان علم اصول، افرادی چون شیخ انصاری، آخوند خراسانی، مرحوم نائینی و مرحوم اصفهانی به تاسیس مبانی جدید در علم اصول پرداختند، اما آیت‌الله حائری در دسته‌ای قرار می‌گیرد که علاوه بر نقد و بررسی آرای دیگران،صاحب مبانی جدید و مستقل در این علم بود. وی با بهره‌گیری از میراث مکتب سامرا و نجف و تلفیق آن با نیازهای زمان خود، چارچوبی نوین در اصول فقه ارائه داد که هم از نظر علمی و هم از نظر کاربردی، تحول‌آفرین بود.
تأثیرگذاری بر شاگردان و نسل‌های بعدی
یکی از شاگردان برجسته ایشان، امام خمینی بود که خود به عنوان یکی از نوآورترین و پر ابتکارترین فقهای معاصر در علم اصول شناخته می‌شود. امام خمینی در بسیاری از مباحث اصولی، از جمله در نقد قیاس تشریعی و تکوینی، دیدگاه‌هایی داشت که برخلاف برخی متأخرین، قواعد عقلی را به صورت محدود و با رعایت چارچوب‌های شرعی به کار می‌برد. این تفاوت رویکرد، نشان‌دهنده تأثیر عمیق آیت‌الله حائری در شکل‌دهی به مبانی فقهی و اصولی و در عین حال استمرار و تکامل این مسیر علمی توسط شاگردانش است.
نوآوری‌های خاص در مباحث الفاظ و انشا
از نوآوری‌های مهم آیت‌الله حائری، نظریه‌ای است که در آن انشای الفاظ را نه صرفاً ایجادیک واقعیت جدید، بلکه حکایت از حقیقتی در نفس خود لفظ می‌داند. به عبارت دیگر، ایشان معتقد بود که برخی صیغه‌های انشایی مانند «اضرب» برای بیان اراده خاص در نفس لفظ وضع شده‌اند و این دیدگاه با نظریه‌های مرسوم تفاوت دارد و به توسعه مباحث اصولی کمک شایانی کرد.
با نگاهی به آثار و تأثیرات آیت‌الله حائری و شاگرد بزرگ او، امام خمینی، به وضوح می‌توان دریافت که این دو شخصیت، علاوه بر اینکه از موسسان بزرگ علم اصول بودند، با ابتکارات و دیدگاه‌های نوآورانه خود، این علم را به مرحله‌ای جدید از تکامل رساندند. آیت‌الله حائری با نگاهی عمیق و علمی، قواعد عقلی را در چارچوب اصول فقه گنجاند و مسیر تحول و پویایی این علم را هموار ساخت، در حالی که امام خمینی با رویکردی متفاوت، قواعد عقلی را با دقت و در چارچوب شرعی به کار گرفت. این دو رویکرد مکمل و نشان‌دهنده غنای علمی حوزه قم و تحولات بنیادین آن است.
ج) نظام‌مندسازی آموزش حوزوی
یکی از اقدامات بنیادین ایشان، نظام‌مند کردن ساختار آموزشی حوزه بود:
- سطح‌بندی دقیق دروس: تقسیم‌بندی آموزش به سه سطح مقدمات، سطح و خارج، با سرفصل‌های مشخص و منابع آموزشی مدون.
- ایجاد نظام امتحانات: برای اولین بار در حوزه قم، آزمون‌های علمی برای ارتقاء طلاب و ارزیابی سطح علمی آنان برگزار شد.
- تشویق به مباحثه و پژوهش: ایشان طلاب را به مباحثه علمی و نگارش رساله‌های تحقیقی تشویق می‌کرد تا روحیه پژوهشگری در حوزه تقویت شود.
ج) نظام‌مندسازی آموزش حوزوی
یکی از مهمترین و بنیادین‌ترین اقدامات آیت‌الله العظمی شیخ عبدالکریم حائرییزدی در تأسیس و توسعه حوزه علمیه قم، نظام‌مند کردن ساختار آموزشی حوزه بود که سبب شد حوزه قم از حالت پراکنده و غیرمتمرکز به نهادی منسجم، پویا و علمی تبدیل شود. این نظام‌مندسازی در سه محور اصلی قابل بررسی است:
- سطح‌بندی دقیق دروس: آیت‌الله حائری با طراحی نظام آموزشی منظم، دروس حوزه را به سه سطح مقدمات، سطح و خارج تقسیم کرد. در سطح مقدمات، طلاب با مباحث پایه‌ای همچون ادبیات عرب (صرف، نحو، معانی، بیان، بدیع، لغت)، تجوید قرآن، کلام، عقاید اسلامی، منطق، اخلاق و تاریخ اسلام آشنا می‌شدند. در سطح دوم (سطح)، تمرکز بر فقه و اصول فقه با منابعی مانند کتاب‌های «مکاسب» و «رسائل» بود و در کنار آن، فلسفه، کلام، رجال و تفسیر تدریس میشد. در نهایت، در سطح خارج، طلاب به بررسی مباحث اجتهادی و پژوهشی در فقه و اصول می‌پرداختند. این تقسیم‌بندی دقیق، مسیر علمی مشخص و هدفمندی را برای طلاب فراهم آورد و از پراکندگی و سردرگمی آموزشی جلوگیری کرد.
- ایجاد نظام امتحانات: برای اولین بار در حوزه قم، آیت‌الله حائری نظام امتحانات سالانه و دوره‌ای را برقرار کرد تا سطح علمی طلاب به صورت مستمر ارزیابی شود. این اقدام باعث ارتقاء کیفیت آموزش و ایجاد انگیزه برای طلاب در کسب علم و پیشرفت علمی گردید. علاوه بر آن، این نظام به حوزه کمک کرد تا از سطح‌بندی علمی دقیق‌تری برخوردار شود و طلاب بر اساس توانایی و دانش خود به مراحل بالاتر راه یابند.
- تشویق به مباحثه و پژوهش: آیت‌الله حائری به اهمیت مباحثه علمی و پژوهش در فرآیند آموزش باور داشت و طلاب را به شرکت فعال در جلسات بحث و نقد و نگارش رساله‌های تحقیقی تشویق می‌کرد. این رویکرد موجب شد روحیه پژوهشگری و تفکر انتقادی در میان طلاب تقویت شود و حوزه قم به مرکزی برای تولید دانش و فقه پویا تبدیل گردد. همچنین، این روش، زمینه‌ساز تربیت عالمانی شد که توانایی اجتهاد و پاسخگویی به مسائل نوظهور را داشتند.علاوه بر این سه محور، آیت‌الله حائری به بهسازی فیزیکی مدارس حوزه نیز توجه ویژه داشت. مرمت و توسعه مدارس فیضیه و دارالشفاء، تأسیس کتابخانه‌های مجهز و ایجاد امکانات رفاهی برای طلاب از جمله اقدامات ساختاری وی بود که فضای مناسبی برای تحصیل و زندگی طلاب فراهم آورد.از دیگر ویژگی‌های نظام آموزشی تحت مدیریت ایشان، استقلال مالی حوزه از حکومت بود. با توسعه وقف‌ها و حمایت‌های مردمی، حوزه توانست بدون وابستگی به دولت، امور آموزشی و مالی خود را اداره کند که این امر به حفظ استقلال علمی و فرهنگی حوزه کمک شایانی نمود.
این نظام‌مندسازی و اصلاحات آموزشی، حوزه علمیه قم را به سرعت به قطب علمی و مرجعیت شیعه در ایران و جهان تبدیل کرد و موجب جذب طلاب از سراسر کشور و حتی خارج از ایران شد. از میان فارغ‌التحصیلان این دوره، شخصیت‌های برجسته‌ای چون آیت‌الله بروجردی، امام خمینی، سید محمدحسین طباطبایی، سید محمد محقق داماد، سید کاظم شریعتمداری و دیگر بزرگان حوزه پرورش یافتند که هر یک در توسعه علوم اسلامی و هدایت جامعه نقش مؤثری ایفا کردند.
در مجموع، نظام‌مند کردن آموزش حوزوی توسط آیت‌الله حائری، نقطه عطفی در تاریخ حوزههای علمیه ایران بود که نه تنها کیفیت و کمیت آموزش را ارتقاء داد، بلکه ساختار و هویت حوزه را به صورت بنیادین متحول ساخت و الگویی برای حوزههای علمیه معاصر به شمار می‌رود.
د) تربیت شاگردان نخبه و اثرگذار
آیت‌الله حائری با شیوه تربیتی خاص خود، نسلی از عالمان برجسته را پرورش داد که هر یک منشأ تحولات عظیم در حوزه و جامعه شدند. از جمله:
- آیت‌الله سید حسین طباطبایی بروجردی (مرجع عام شیعه)
- امام خمینی (ره) بنیان‌گذار انقلاب اسلامی
- علامه سید محمدحسین طباطبایی (صاحب تفسیر المیزان)
- آیت‌الله سید محمد محقق داماد و ده‌ها فقیه و مدرس برجسته دیگر
د) تربیت شاگردان نخبه و اثرگذار
آیت‌الله العظمی شیخ عبدالکریم حائرییزدی با شیوه تربیتی خاص، علمی و مدیریتی خود، نسلی از عالمان برجسته، مجتهدان و مراجع تقلید را پرورش داد که هر یک منشأ تحولات عظیم علمی، فقهی، فرهنگی و سیاسی در حوزههای علمیه و جامعه شیعی شدند. این شاگردان، با بهره‌گیری از دانش و روش‌های آموزشی استاد، توانستند در عرصه‌های مختلف دین و اجتماع نقش‌آفرینی کنند و میراث علمی و معنوی ایشان را گسترش دهند.
از جمله شاگردان برجسته و اثرگذار آیت‌الله حائری می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- آیت‌الله سید حسین طباطبایی بروجردی: مرجع عالی‌قدر شیعه که پس از درگذشت مراجع بزرگ نجف، به عنوان مرجع عام شیعیان شناخته شد و نقش مهمی در تثبیت مرجعیت و ارتقاء حوزههای علمیه داشت.
- امام خمینی (ره): بنیان‌گذار انقلاب اسلامی ایران، که هم در عرصه فقه و اصول و هم در رهبری سیاسی و اجتماعی، تأثیرات عمیقی از شیوه علمی و اخلاقی آیت‌الله حائری پذیرفت و با نوآوری‌های فقهی و سیاسی خود، مسیر جدیدی برای حوزه و امت اسلامی گشود.
- علامه سید محمدحسین طباطبایی: صاحب تفسیر المیزان،یکی از بزرگ‌ترین مفسران قرآن در قرن معاصر، که با تلفیق علوم عقلی و نقلی، تفسیر عمیق و جامع ارائه داد.
- آیت‌الله سید محمد محقق داماد: فقیه و مدرس برجسته که در حوزههای فقه، اصول و فلسفه اسلامی فعالیت گسترده داشت و از شاگردان برجسته حوزه قم بود.
علاوه بر این شخصیت‌ها، ده‌ها فقیه، مدرس و محقق برجسته دیگر از محضر ایشان بهره‌مند شدند که هر یک به نوبه خود در گسترش علوم اسلامی و تربیت نسل‌های بعدی نقش مهمی ایفا کردند. برخی از این شاگردان عبارتند از:
- آیت‌الله سید محمدرضا گلپایگانی
- آیت‌الله سید کاظم شریعتمداری
- آیت‌الله سید احمد خوانساری
- آیت‌الله میرزا هاشم آملی
- آیت‌الله سید صدرالدین صدر
- آیت‌الله محمدعلی اراکی
- و بسیاری دیگر از علمای برجسته حوزههای علمیه ایران و عراق.
شیوه تربیتی آیت‌الله حائری بر پایه ترکیبی از آموزش علمی دقیق، تقویت روحیه اجتهاد و پژوهش، و اهتمام به اخلاق و تهذیب نفس بود. وی با ایجاد فضای علمی پویا و تشویق طلاب به مباحثه و پژوهش، زمینه رشد علمی و فکری آنان را فراهم کرد. همچنین، با تأکید بر ساده‌زیستیو دوری از تجمل‌گرایی، الگوی اخلاقی و رفتاری مناسبی برای طلاب و شاگردان خود بود. این نسل تربیت‌شده، نه تنها در حوزههای علمیه ایران بلکه در سراسر جهان تشیع، به عنوان ستون‌های اصلی مرجعیت، آموزش و هدایت دینی شناخته میشوند و میراث علمی و معنوی آیت‌الله حائری را به بهترین شکل حفظ و ترویج کرده‌اند. به این ترتیب، نقش آیت‌الله حائری در تربیت این نخبگان، یکی از مهمترین عوامل تثبیت و توسعه حوزه علمیه قم و ارتقاء جایگاه آن در جهان اسلام بوده است.
۲. مدیریت تحول‌آفرین و نهادسازی
الف) تأسیس و تثبیت حوزه علمیه قم
در دوره‌ای که حوزههای علمیه ایران پس از مشروطه دچار رکود، پراکندگی و ضعف علمی شده بودند، آیت‌الله العظمی شیخ عبدالکریم حائرییزدی با دعوت علمای شهر قم در سال ۱۳۴۰ق (۱۳۰۱ش) به این شهر هجرت کرد و حوزه علمیه قم را با ساختار و رویکردی نوین و منسجم بنیان نهاد. این اقدام، نقطه عطفی در تاریخ حوزههای علمیه ایران و جهان تشیع بود که زمینه‌ساز احیای مجدد حوزه و تبدیل آن به قطب علمی و مرجعیت شیعه گردید.
- تأسیس مدارس جدید: پیش از حضور آیت‌الله حائری، حوزه قم فاقد ساختار منسجم و مدارس فعال بود. میرزا محمد فیض قمی و برخی دیگر از علمای قم تلاش‌هایی برای بازسازی مدارس قدیمی مانند دارالشفاء و فیضیه کرده بودند، اما این مدارس هنوز نتوانسته بودند جایگاه علمیو آموزشی مطلوبی کسب کنند. آیت‌الله حائری با بهره‌گیری از تجربه‌های خود در سامرا و نجف، اقدام به تأسیس و بازسازی مدارس متعدد با معماری آموزشی متناسب و امکانات رفاهی مناسب برای طلاب نمود. این مدارس، علاوه بر فراهم کردن فضای علمی، محیطی مناسب برای زندگی و تحصیل طلاب ایجاد کردند که موجب جذب گسترده طلاب از سراسر کشور شد.
- جذب اساتید برجسته: یکی از عوامل کلیدی در ارتقاء سطح علمی حوزه قم، دعوت و جذب اساتید برجسته از شهرهای مختلف ایران و عراق بود. آیت‌الله حائری با ایجاد فضای علمی پویا و فراهم آوردن شرایط مناسب، اساتیدی چون سید ابوالحسن اصفهانی، میرزا محمدحسین نائینی، سید محمدتقی خوانساری، سید کاظم شریعتمداری و دیگر بزرگان را به قم فراخواند. حضور این اساتید، موجب غنای علمی حوزه و گسترش علوم مختلف فقه، اصول، فلسفه، کلام و حدیث گردید.
- ساماندهی و مدیریت حوزه: آیت‌الله حائری با بهره‌گیری از تجارب مدیریتی خود در حوزه اراک و سامرا، ساختار اداری و مالی حوزه را تنظیم کرد. وی با تشکیل هیئت مدیره حوزه و تدوین آیین‌نامه‌های انضباطی و آموزشی، نظم و انضباط علمی و رفتاری را در حوزه حاکم ساخت. همچنین با توسعه وقف‌ها و جذب حمایت‌های مردمی، استقلال مالی حوزه را تضمین کرد که این امر به حفظ استقلال علمی و فرهنگی حوزه کمک شایانی نمود.
- تثبیت جایگاه حوزه قم: با تلاش‌های آیت‌الله حائری و همراهی علمای برجسته، حوزه قم به سرعت جایگاه خود را به عنوان مرکز اصلی آموزش علوم دینی و مرجعیت شیعه تثبیت کرد. تعداد طلاب در این دوره به بیش از هزار نفر رسید و قم به مقصد اصلی طلاب علوم دینی از سراسر ایران و حتی کشورهای همسایه تبدیل شد.
- حفظ حوزه در برابر فشارهای سیاسی: در دوره‌ای که حکومت پهلوی با سیاست‌های ضد دینی و محدودیت‌های فراوان، حوزه‌ها را تحت فشار قرار داده بود، آیت‌الله حائری با سیاستی حکیمانه و دوراندیشانه از ورود به درگیری‌های سیاسی مستقیم خودداری کرد و تلاش نمود حوزه را از آسیب‌های سیاسی مصون بدارد. این رویکرد موجب شد حوزه قم به عنوان سنگری علمی و فرهنگی باقی بماند و زمینه‌ساز تحولات بزرگ بعدی گردد.
در مجموع، تأسیس و تثبیت حوزه علمیه قم توسط آیت‌الله حائری، نه تنها احیاییک مرکز علمی بود بلکه آغازگر تحولی بنیادین در ساختار، مدیریت و نقش حوزههای علمیه در ایران و جهان اسلام به شمار می‌رود که آثار آن تا امروز ادامه دارد. این اقدام، زمینه‌ساز تربیت نسل‌های متعددی از عالمان برجسته و مراجع تقلید شد که هر یک در مسیر هدایت دینی و اجتماعی امت اسلامی نقش‌آفرینی کردند.
ب) استقلال مالی و اقتصادی حوزه
یکی از رموز اصلی موفقیت حوزه علمیه قم در دوره تأسیس و توسعه، تلاش مستمر آیت‌الله العظمی شیخ عبدالکریم حائرییزدی برای ایجاد استقلال مالی و اقتصادی حوزه بود. ایشان با درک عمیق اهمیت خودکفایی مالی حوزه، کوشید تا از وابستگی به حکومت و دربار جلوگیری کند و ساختاری پایدار و متکی بر منابع مردمی و وقف‌های اصیل ایجاد نماید.
- توسعه موقوفات: آیت‌الله حائری با جلب اعتماد مردم، تجار مذهبی و علما، شبکه گسترده‌ای از موقوفات را گسترش داد که درآمد حاصل از آن‌ها صرف تأمین هزینه‌های حوزه، مدارس و طلاب میشد. این موقوفات که اغلب به صورت وقف‌های کوچک و متوسط توسط مردم و خیرین ایجادشده بود، با مدیریت دقیق و شفاف، به منبع اصلی درآمد حوزه تبدیل گردید و موجب شد حوزه قم بتواند بدون وابستگی به بودجه دولتی، فعالیت‌های آموزشی و فرهنگی خود را ادامه دهد. این الگو برگرفته از تجربه حوزه نجف بود که استقلال مالی آن یکی از عوامل پایداری و قدرت علمی‌اش محسوب میشد.
- تأسیس صندوق مالی حوزه: برای نخستین بار، آیت‌الله حائری صندوقی با مدیریت شفاف و عادلانه تأسیس کرد که وظیفه تأمین هزینه‌های طلاب، مدارس و پروژه‌های حوزه را بر عهده داشت. این صندوق با نظارت دقیق و حسابرسی منظم، منابع مالی را به صورت هدفمند و منسجم تخصیص می‌داد و از هرگونه سوءاستفاده و اتلاف جلوگیری می‌کرد. این ساختار مالی تا امروز نیز ادامه دارد و به عنوان یکی از نهادهای مهم اقتصادی حوزه شناخته می‌شود.
- پرهیز از وابستگی به دولت: آیت‌الله حائری به شدت با دریافت کمک‌های مستقیم از دولت یا پذیرش نظارت دولتی مخالفت می‌کرد، زیرا معتقد بود وابستگی مالی به حکومت، استقلال علمی و فرهنگی حوزه را به خطر می‌اندازد و مشروعیت دینی آن را نزد مردم تضعیف می‌کند. اینرویکرد موجب شد حوزه قم در دوران فشارهای سیاسی و فرهنگی حکومت پهلوی، بتواند به عنوان نهادی مستقل و مقاوم باقی بماند.
- گسترش شبکه نمایندگی مالی: پس از آیت‌الله حائری، مرجعیت حوزه قم به ویژه در دوران آیت‌الله بروجردی، شبکه‌ای پیچیده از نمایندگان مالی در شهرهای مختلف ایران و کشورهای شیعه‌نشین ایجاد کرد که وظیفه جمع‌آوری، حسابرسی و ارسال وجوهات شرعی به دفتر مرکزی حوزه در قم را بر عهده داشتند. این شبکه به حوزه اجازه داد منابع مالی خود را به صورت منظم و پایدار تأمین کند و فعالیت‌های آموزشی و فرهنگی خود را گسترش دهد.
- توسعه نهادهای مالی معاصر: پس از انقلاب اسلامی، صندوق‌های قرض‌الحسنه و مؤسسات مالی حوزوی مانند صندوق قرض‌الحسنه دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم تأسیس شدند که با هدف کمک به طلاب، فضلا و اساتید حوزه، وام‌های بدون بهره و خدمات مالی متنوع ارائه می‌دهند. این نهادها با جذب مشارکت‌های مردمی و خیرین، نقش مهمی در پشتیبانی مالی حوزه دارند و ادامه‌دهنده راه استقلال مالی حوزه هستند.
در مجموع، استقلال مالی حوزه علمیه قم که توسط آیت‌الله حائری بنیان نهاده شد، یکی از عوامل کلیدی پایداری، رشد علمی و فرهنگی حوزه بوده است. این استقلال باعث شد حوزه بتواند بدون تأثیرپذیری از فشارهای سیاسی و اقتصادی، به مأموریت خود در تربیت عالمان دینی و تولید اندیشه اسلامی ادامه دهد و به الگویی برای سایر حوزههای علمیه در ایران و جهان تبدیل شود.
ج) ساختار اداری و انضباطی حوزه
آیت‌الله العظمی شیخ عبدالکریم حائرییزدی با درک اهمیت مدیریت منسجم و نظام‌مند در پیشبرد اهداف حوزه، ساختار اداری و انضباطی حوزه علمیه قم را به گونه‌ای طراحی و پیاده‌سازی کرد که ضمن حفظ استقلال علمی و فرهنگی، نظم و انضباط لازم در امور آموزشی و رفتاری طلاب برقرار شود. این ساختار، زمینه‌ساز رشد علمی و پایداری حوزه در شرایط دشوار سیاسی و اجتماعی آن زمان گردید.
- تشکیل هیئت مدیره: برای اداره امور حوزه، هیئتی متشکل از اساتید برجسته، معتمدین و مدیران حوزه تشکیل شد که مسئولیت تصمیم‌گیری‌های کلان و سیاست‌گذاری‌های راهبردی حوزه را بر عهده داشت. این هیئت با هماهنگی و همکاری نزدیک با مؤسس حوزه، چارچوب‌های مدیریتی و برنامه‌های آموزشی را تدوین و اجرا می‌کرد. این اقدام موجب شد حوزه قم از حالت پراکندگی و مدیریت فردی خارج شده و به نهادی منسجم و سازمان‌یافته تبدیل گردد.
- تدوین آیین‌نامه‌های انضباطی: آیت‌الله حائری برای نخستین بار در حوزه قم، مجموعه‌ای از مقررات و آیین‌نامه‌های انضباطی را تدوین کرد که شامل قوانین حضور و غیاب طلاب، رفتارهای اخلاقی و اجتماعی، پوشش و آداب طلبگی بود. این آیین‌نامه‌ها با هدف نهادینه کردن نظم، اخلاق و احترام متقابل در فضای حوزه تدوین شدند و به مرور زمان به بخش جدایی‌ناپذیر فرهنگ حوزه تبدیل گردیدند. این مقررات نه تنها موجب ارتقاء کیفیت علمی و فرهنگی حوزه شد، بلکه از بروز اختلافات و بی‌نظمی‌های احتمالی جلوگیری کرد.
- سامانه ثبت‌نام و ارزیابی: برای اولین بار، آیت‌الله حائری نظام متمرکز ثبت‌نام طلاب را راه‌اندازی نمود که به صورت منظم و سازمان‌یافته اطلاعات علمی، انضباطی و شخصی طلاب در آن ثبت میشد. همچنین، سیستم ارزیابی پیشرفت علمی طلاب به صورت دوره‌ای اجرا می‌گردید تا بر اساس آن، طلاب بتوانند به مراحل بالاتر علمی راه یابند و نقاط ضعف و قوت خود را بشناسند. این سامانه باعث افزایش شفافیت، عدالت و کارایی در مدیریت حوزه شد.
در دوره‌های بعدی، به ویژه پس از انقلاب اسلامی، ساختار اداری حوزه علمیه قم توسعه یافته و به شکل پیچیده‌تری درآمده است. اکنون حوزه دارای شورای عالی حوزههای علمیه، مرکز مدیریت حوزههای علمیه، مدیریت‌های استانی و شوراهای استانی است که هر یک وظایف مشخصی در سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی، نظارت و اجرا دارند. همچنین دفاتر تخصصی مانند دفتر برنامه‌ریزی و نظارت، دفتر موقوفات و منابع پایدار، معاونت‌های پژوهش، تبلیغ و امور فرهنگی، و مراکز رسانه‌ای و فضای مجازی در ساختار حوزه فعال هستند که همگی ذیل مدیریت کلان حوزه عمل می‌کنند.
این تحول ساختاری موجب شده حوزه قم به نهادی پویا، پاسخگو و متناسب با نیازهای روز جامعه اسلامی تبدیل شود و بتواند نقش مؤثری در تربیت عالمان دینی، تولید علم و هدایت فرهنگی ایفا نماید.
د) دیپلماسی علمی و ارتباطات بین‌المللی
آیت‌الله العظمی شیخ عبدالکریم حائرییزدی با بینش علمی و مدیریتی خود، حوزه علمیه قم را نه تنها به مرکزی برای آموزش و پرورش طلاب تبدیل کرد، بلکه آن را به قطب تبادل اندیشه و تعامل علمی در سطح جهان اسلام بدل ساخت. ایشان با حفظ و تقویت ارتباطات گسترده با حوزههای علمیه معتبر و کهن همچون نجف اشرف، کربلا، مشهد و دیگر مراکز علمی، زمینه‌ای فراهم آورد تا حوزه قم به مرکزی پویا برای تبادل علوم دینی، فقهی و اصولی تبدیل شود.
- دعوت از علمای برجسته خارجی: یکی از اقدامات مهم آیت‌الله حائری، دعوت از علما و اساتید برجسته حوزههای علمیه نجف، کربلا و سایر نقاط بود تا در قم حضور یافته و به تدریس و تحقیق بپردازند. حضور این بزرگان، همچون سید ابوالحسن اصفهانی و میرزا محمدحسین نائینی، موجب ارتقاء سطح علمی حوزه قم شد و فضای علمی آن را غنی‌تر کرد. این تعاملات علمی، موجب انتقال تجارب، روش‌ها و مباحث نوین فقهی و اصولی بین حوزه‌ها گردید و حوزه قم را در مسیر توسعه قرار داد.
- مکاتبات علمی و فرهنگی: آیت‌الله حائری با ارسال نامه‌ها، رسائل علمی و فتاوی به علمای حوزههای مختلف جهان اسلام، ارتباط حوزه قم را با دیگر مراکز علمی تقویت کرد. این مکاتبات باعث شد حوزه قم در جریان آخرین تحولات علمی و فقهی قرار گیرد و نقش مؤثری در شکل‌دهی به مباحث فقهی و اصولی جهان اسلام ایفا نماید. همچنین، این ارتباطات زمینه‌ساز همکاری‌های پژوهشی و تبادل استاد و طلبه بین حوزه‌ها شد.
- تقویت جایگاه بین‌المللی حوزه قم: به واسطه این دیپلماسی علمی، حوزه علمیه قم در مدت کوتاهی به یکی از مراکز معتبر و مرجع در جهان تشیع تبدیل شد که طلاب و علما از سراسر ایران، عراق، لبنان، پاکستان، هند و دیگر کشورهای اسلامی برای تحصیل و تحقیق به آن مراجعه می‌کردند. این جایگاه بین‌المللی، حوزه قم را به کانونی برای تولید و نشر علوم اسلامی و فقهی تبدیل کرد و نقش آن را در تحولات فکری و اجتماعی جهان اسلام پررنگ ساخت.
- تأثیر بر گسترش علوم دینی در جهان: حوزه قم پس از احیا توسط آیت‌الله حائری، به الگویی برای تأسیس حوزههای علمیه جدید در کشورهای مختلف تبدیل شد و بسیاری از مراکز علمی نوپا، از روش‌ها و ساختارهای آموزشی حوزه قم الگو گرفتند. این امر موجب شد علوم دینی و فقهی در گستره وسیعی از جهان اسلام توسعه یابد و حوزه قم به عنوان مرکز ثقل این تحولات شناخته شود.
- نقش در تحولات سیاسی و فرهنگی: ارتباطات بین‌المللی حوزه قم، علاوه بر ابعاد علمی، در تحولات سیاسی و فرهنگی جهان اسلام نیز تأثیرگذار بود. حوزه قم به عنوان مرکزی مستقل و معتبر، توانست صدای علما و مراجع شیعه را در سطح منطقه و جهان به گوش جهانیان برساند و در حمایت از حقوق مسلمانان و مقابله با جریانهای ضد دینی نقش‌آفرینی کند. در مجموع، دیپلماسی علمی و ارتباطات بین‌المللی آیت‌الله حائری،یکی از عوامل کلیدی در احیای حوزه علمیه قم و ارتقاء جایگاه آن در جهان اسلام بود. این رویکرد، زمینه‌ساز توسعه علمی، فرهنگی و اجتماعی حوزه گردید و میراثیارزشمند برای نسل‌های بعدی به جای گذاشت که تا امروز نیز ادامه دارد و حوزه قم را به یکی از مراکز مهم فقهی و علمی جهان اسلام تبدیل کرده است.
۳. مواضع اجتماعی و سیاسی
الف) دفاع از هویت دینی و مقابله با استبداد
در دوران سلطنت رضاخان پهلوی، سیاست‌های ضد دینی و سکولار حکومت که شامل کشف حجاب، تعطیلی مدارس دینی، محدودیت فعالیت‌های روحانیت و فشار بر حوزههای علمیه بود، آیت‌الله العظمی شیخ عبدالکریم حائرییزدی با درایت و تدبیر خاص خود از حوزه علمیه قم و هویت دینی جامعه شیعی دفاع کرد.
- اعتراض به کشف حجاب: آیت‌الله حائری از مدت‌ها پیش از اعلام رسمی کشف حجاب، نسبت به سیاست‌های ضد اسلامی رضاخان هشدار داده و در تاریخ۱۱ تیر۱۳۱۴ خورشیدی،یعنی چند ماه پیش از اجرای رسمی این سیاست، تلگرافی اعتراضی به رضاخان ارسال کرد و ضمن تأکید بر مخالفت با اقدامات برخلاف شرع مقدس و مذهب جعفری، خواستار توقف این روند شد. او حتی در واکنش به شدت ناراحتی خود، نماز جماعت را به آیت‌الله سید صدرالدین صدر واگذار کرد و دروس حوزه را موقتاً تعطیل نمود. در جلساتی که با حضور وی و مردم برگزار میشد، مردم را به مقاومت و ایستادگی در برابر برنامه‌های ضد دینی تشویق می‌کرد و در پاسخ به پرسشی درباره تکلیف شرعی در مقابل کشف حجاب، با اشاره به رگ‌های گردنش گفت: «تا پای جان باید ایستاد و من هم می‌ایستم، ناموس است، حجاب است، ضروری دین و قرآن است.»
- حفظ استقلال حوزه و سیاست «تقیه فعال»: آیت‌الله حائری به رغم مخالفت آشکار با سیاست‌های ضد دینی، از رویارویی مستقیم و خشونت‌آمیز با رژیم پهلوی خودداری کرد تا حوزه علمیه نوپای قم را حفظ نماید. وی سیاست «تقیه فعال» را در پیش گرفت؛ به این معنا که ضمن حفظ اصول و ارزش‌های دینی، از برخوردهای تند و تحریک‌آمیز پرهیز کرد تا حوزه به ابزاری در دست حکومت تبدیل نشود یا به تعطیلی کشیده نشود. این سیاست موجب شد حوزه قم به پایگاه مستحکمی برای مقابله فرهنگی و علمی با سیاست‌های ضددینی پهلوی تبدیل شود.
- رهبری مقاومت فرهنگی: آیت‌الله حائری با صدور احکام و دستورالعمل‌هایی به طلاب و مردم، مقاومت در برابر فشارهای حکومت را سازماندهی کرد. به عنوان نمونه، وی حکم داد که هیچ تبعیت و همکاری با سیاست‌های کشف حجاب صورت نگیرد و مردم و اصناف را به ایستادگی فراخواند. این مواضع، موجب شد روحانیت و مردم در برابر سیاست‌های استبدادی و ضد دینی متحد شوند و از هویت دینی خود دفاع کنند.
- مبارزه هوشمندانه و حفظ حوزه: در حالی که رژیم پهلوی قصد داشت حوزههای علمیه را تعطیلیا به مدارس مدرن تبدیل کند، آیت‌الله حائری با تدبیر و مدیریت هوشمندانه، حوزه قم را به مرکزی علمی و فرهنگی تبدیل کرد که نه تنها از نابودی نجات یافت، بلکه به قلب تپنده تشیع و مقاومت فرهنگی بدل شد. وی حتی از شرکت در جشن تاجگذاری رضاخان خودداری کرد و در پاسخ به دعوت رسمی گفت: «من به الکفایه موجود است و به وجود من احتیاجی نیست.»
- مداخلات به موقع و جلوگیری از خشونت: در مواردی که فشارهای حکومتی به حدی رسیده بود که احتمال خونریزی می‌رفت، آیت‌الله حائری با هشدارهای جدی و مداخلات به موقع، از بروز خشونت و درگیری جلوگیری کرد. وی به مسئولان حکومتی اعلام کرد که اگر بخواهند خونریزی کنند، نشان خواهد داد که قدرت واقعی در دست کیست و این هشدارها موجب توقف تعقیب دسته‌جمعی طلاب و کاهش فشارها شد.
- نگرش بلندمدت و حفظ میراث دینی: آیت‌الله حائری با درک عمیق از شرایط سیاسی و اجتماعی زمان، معتقد بود حفظ حوزه و میراث دینی مقدم بر هر اقدام فوری و تند است. او می‌گفت: «آقایان اسلام رفت، ما باید اسلام را حفظ کنیم» و با این رویکرد، تلاش کرد با درس خواندن و تربیت طلاب، اسلام را در جامعه زنده نگه دارد تا فرصت مبارزه گسترده‌تر فراهم شود.
- تأثیرگذاری بر نسل‌های بعدی: امام خمینی در مورد عظمت کار آیت‌الله حائری می‌فرمایند: «توانست در آن زمان سخت که رضاشاه تصمیم داشت حوزه و روحانیت را نابود کند، حوزه‌ها بلکه روحانیت را حفظ کند و این امانت را به ما داده است تا ما به دیگران رد کنیم.» این سخن نشان‌دهنده جایگاه رفیع آیت‌الله حائری در حفظ هویت دینی و فرهنگی جامعه شیعی است.
- مواجهه با سیاست‌های استعماری: آیت‌الله حائری نه تنها در برابر سیاست‌های داخلی مقاومت کرد، بلکه نسبت به مسائل جهان اسلام مانند اشغال فلسطین و یهودی‌سازی آن نیز موضع گرفت و اعتراض خود را به حکومت پهلوی اعلام نمود، مسیری که پس از وی توسط آیت‌الله بروجردی ادامه یافت و موقعیت شیعیان را در ایران و جهان اسلام دگرگون ساخت. در مجموع، مواضع اجتماعی و سیاسی آیت‌الله حائری در دوران سخت سلطنت رضاخان، نمونه‌ای از رهبری هوشمندانه، مقاومت فرهنگی و حفظ هویت دینی در برابر فشارهای استبدادی است که تأثیرات آن تا به امروز در حوزه علمیه قم و جامعه شیعی باقی مانده است.
ب) خدمات عام‌المنفعه و اجتماعی
آیت‌الله العظمی شیخ عبدالکریم حائرییزدی، علاوه بر فعالیت‌های علمی و آموزشی، توجه ویژه‌ای به خدمات اجتماعی و عام‌المنفعه داشت و کوشید با اقدامات عملی، آسایش و رفاه مردم و به ویژه طلاب و خانواده‌های نیازمند را تأمین کند. این خدمات در حوزههای مختلفی از جمله درمان، عمران شهری و حمایت از اقشار محروم نمود یافت.
- تأسیس بیمارستان سهامیه: یکی از مهمترین اقدامات اجتماعی آیت‌الله حائری، تأسیس بیمارستان سهامیه در قم بود. این بیمارستان که کلنگ آن در فروردین۱۳۱۰ شمسی به دستور ایشان زده شد، همزمان با بیمارستان فاطمی ساخته شد و تا سال ۱۳۱۵ شمسی تکمیل گردید .بیمارستان سهامیه به منظور ارائه خدمات درمانی به طلاب حوزه و مردم نیازمند تأسیس شد و به عنوان اولین بیمارستان نوین قم شناخته می‌شود[6]. این مرکز درمانی، با امکانات مناسب و مدیریت مؤثر، نقش مهمی در ارتقای سطح بهداشت و درمان در قم ایفا کرد و تا امروز نیز به عنوانیکی از مراکز درمانی مهم این شهر باقی مانده است.
- کمک به عمران شهری و تأمین آب آشامیدنی: آیت‌الله حائری به مشکلات شهری قم، به ویژه کمبود آب آشامیدنی و مسائل زیربنایی توجه داشت. وی با حمایت و تشویق به احداث قنوات و شبکه‌های آبرسانی، مشکلات مردم را کاهش داد و به بهبود شرایط زیستی آنان کمک کرد. ایناقدامات عمرانی، علاوه بر ارتقای کیفیت زندگی مردم، زمینه‌ساز توسعه پایدار شهری شد.
- حمایت از خانواده‌های بی‌بضاعت و طلاب نیازمند: آیت‌الله حائری با تأمین مسکن مناسب و ارائه کمک‌های مالی به طلاب و خانواده‌های محروم، آنان را در شرایط سخت اقتصادی حمایت می‌کرد. این حمایت‌ها شامل تأمین هزینه‌های تحصیلی، کمک به تهیه لوازم زندگی و ایجاد امکانات رفاهی بود که موجب شد طلاب بتوانند بدون دغدغه مالی به تحصیل و فعالیت‌های علمی بپردازند.
- تشویق به ساخت بیمارستان‌ها و مراکز درمانی: علاوه بر بیمارستان سهامیه، ایشان به ساخت مراکز درمانی دیگر نیز اهتمام داشت و طلاب و خیرین را به مشارکت در این امور ترغیب می‌کرد. این رویکرد، فرهنگ کمک‌رسانی و مسئولیت اجتماعی را در میان جامعه دینی و مردم قم تقویت نمود.
- توجه به بهداشت و سلامت عمومی: آیت‌الله حائری با شناخت اهمیت سلامت جسمانی در کنار سلامت معنوی، به آموزش بهداشت و پیشگیری از بیماری‌ها توجه داشت و در حوزههای مختلف، اقدامات فرهنگی و آموزشی در این زمینه انجام داد.
این خدمات عام‌المنفعه، نشان‌دهنده نگاه جامع و مسئولانه آیت‌الله حائری به نقش حوزه علمیه در جامعه بود؛ نقشی فراتر از آموزش علوم دینی که شامل خدمت به مردم و رفع مشکلات اجتماعی و اقتصادی آنان نیز میشد. این رویکرد، الگویی برای حوزههای علمیه بعدی شد و تا امروز نیز در برنامه‌های حوزه قم و دیگر مراکز دینی ادامه دارد.
ج) تعامل با حکومت و سیاست‌ورزی حکیمانه
آیت‌الله العظمی شیخ عبدالکریم حائرییزدی در مواجهه با سیاست‌های ضد دینی و فشارهای حکومت رضاخان، رویکردی حکیمانه و متعادل اتخاذ کرد که توانست حوزه علمیه قم را از خطر انحلال و سرکوب مصون نگه دارد و در عین حال، از نهضت‌ها و حرکتهای مشروع مردمی حمایت نماید. این سیاست‌ورزی هوشمندانه، نمونه‌ای از مدیریت سیاسی در شرایط دشوار و استبدادی است که به حفظ هویت دینی و استقلال حوزه انجامید.
- پرهیز از رودررویی مستقیم: آیت‌الله حائری با درک شرایط سیاسی و قدرت استبدادی رضاخان، از مواجهه علنی و خشونت‌آمیز با حکومت اجتناب کرد. وی معتقد بود که حفظ حوزه و استمرار آموزش علوم دینی مقدم بر هر اقدام فوری است. در این راستا، بارها به طلاب نصیحت کرد و فرمود: «آقایان اسلام رفت، ما باید اسلام را حفظ کنیم.» این جمله نشان‌دهنده نگاه بلندمدت و استراتژیک ایشان بود که با صبر و تحمل، حوزه را به عنوان سنگری برای حفظ اسلام نگه داشت.
- حفظ حوزه در برابر سرکوب: در شرایطی که رضاخان با قلدری و سرکوب شدید، قصد داشت حوزههای علمیه را تعطیل و روحانیت را تضعیف کند، آیت‌الله حائری با سیاست «تقیه فعال» و مدیریت هوشمندانه، حوزه را از تعطیلی نجات داد. گفته شده است که رضاخان درباره او گفته بود: «تمام علما را از بین بردم جز اینیک نفر، این را هم اگر برمیداشتم، اسلام را برمیداشتم.» این جمله نشان‌دهنده تأثیرگذاری و اهمیت جایگاه آیت‌الله حائری در حفظ حوزه است.
- حمایت از نهضت‌های مشروع: در عین حال، آیت‌الله حائری از حرکتهای مشروع و مردمی حمایت می‌کرد و در مواقع حساس، نقش رهبری دینی را ایفا می‌نمود. به عنوان مثال، در جریان نهضت آقا نورالله اصفهانی که منجر به مهاجرت علمای اصفهان به قم شد، وی به میانجیگری پرداخت و با ارسال تلگراف به رضاخان خواستار اعزام نماینده‌ای برای شنیدن اعتراضات علما شد. این اقدام نشان‌دهنده تلاش ایشان برای حل مشکلات از طریق مذاکره و حفظ آرامش بود.
- مدارا و جلوگیری از خونریزی: در ماجرای آیت‌الله حاج شیخ محمدتقی بافقی که به ضرب و شتم و بازداشت وی منجر شد، آیت‌الله حائری با صدور حکمی که از تشدید بحران جلوگیری کرد، مانع از وقوع شورش و خونریزی گردید. این رفتار حکیمانه، نمونه‌ای از مدیریت بحران و حفظ مصالح حوزه و جامعه بود.
- مصلحت‌سنجی و عاقبت‌اندیشی: آیت‌الله حائری با توجه به شرایط سخت سیاسی و استبدادی، بهترین راهکارها را برای حفظ حوزه و جامعه دینی انتخاب کرد و از اقدامات احساسی و تحریک‌آمیز پرهیز نمود. وی می‌دانست که مقاومت بی‌محابا می‌تواند به نابودی حوزه و ضربه به اسلام منجر شود، از این رو با صبر و تدبیر، حوزه را حفظ کرد تا زمینه برای تحولات بزرگ‌تر فراهم شود.
- پیامدهای مثبت سیاست‌های ایشان: این رویکرد موجب شد حوزه قم در برابر فشارهای حکومت پهلوی مقاوم بماند و به مرکزی علمی و فرهنگی تبدیل شود که بعدها زمینه‌ساز نهضت‌های بزرگ دینی و سیاسی گردید. امام خمینی در این باره می‌فرمایند: «توانست در آن زمان سخت که رضاشاه تصمیم داشت حوزه و روحانیت را نابود کند، حوزه‌ها بلکه روحانیت را حفظ کند و این امانت را به ما داده است تا ما به دیگران رد کنیم.»
- نمونه‌ای از مدیریت سیاسی موفق: تاریخ معاصر و اسناد موجود نشان می‌دهد که آیت‌الله حائری با سیاست‌ورزی حکیمانه خود، نه تنها حوزه را حفظ کرد بلکه رژیم را نیز به ستوه آورد و مانع از اجرای برخی سیاست‌های ضد دینی شد. به گفته مخبرالسلطنه، رئیس الوزراء وقت، در جریان نهضت آقا نورالله اصفهانی، آیت‌الله حائری به گونه‌ای عمل کرد که رژیم از بهانه‌جویی برای سرکوب قم بازماند.
تعامل آیت‌الله حائری با حکومت رضاخان نمونه بارزی از سیاست‌ورزی هوشمندانه، صبر و تدبیر در شرایط دشوار است که توانست حوزه علمیه قم را حفظ کند و زمینه‌ساز تحولات بزرگ‌تر در آینده گردد.
۴. ویژگی‌های اخلاقی و شخصیتی
الف) اخلاص و زهد
آیت‌الله العظمی شیخ عبدالکریم حائرییزدی نمونه‌ای برجسته از زهد و ساده‌زیستی بود که زندگی شخصی‌اش بسیار ساده و بی‌پیرایه بود و هیچ‌گاه به دنبال مال، مقام یا شهرت نرفت. ایشان حتی در دوران مرجعیت، در خانه‌ای ساده زندگی می‌کرد و از پذیرش هدایای غیرضروری خودداری می‌نمود. نمونه‌ای از این ساده‌زیستی، حکایتی است که وقتییکی از بزرگان عبایی ظریف و گران‌قیمت به عنوان هدیه برای فرزند ایشان فرستاد، حائری آن را فروخت و با پول آن چند دست عبای متوسط خرید و میان طلاب مستحق تقسیم کرد، چرا که برخی از طلاب حتی عبا نداشتند. هنگام وفات ایشان، قیمت کل اثاثیه منزلش به ۱۵۰۰ تومان نمی‌رسید و حتی مقداری بدهکار بود. این رفتارها نشان‌دهنده توجه عمیق ایشان به حال دیگران و سفارش به ساده‌زیستی و سهیم کردن دیگران در دارایی‌های خود است.
ب) تواضع و حسن خلق
آیت‌الله حائری با همه طلاب، حتی تازه‌واردان، با مهربانی و تواضع برخورد می‌کرد و مشکلات آنان را شخصاً پیگیری می‌نمود. رفتار پدرانه ایشان موجب ایجاد فضای صمیمی و انگیزه‌بخش در حوزه میشد. همچنین، با وجود مقام علمی و مرجعیت بالا، همواره برای اساتید و علمای دیگر احترام ویژه قائل بود و این تواضع و فروتنی از ویژگی‌های بارز شخصیتی ایشان به شمار می‌رفت.
ج) صبر و استقامت در برابر مشکلات
در طول دوران مدیریت حوزه، آیت‌الله حائری با مشکلات فراوانی مواجه شد؛ از فشارهای حکومتی و محدودیت‌های سیاسی گرفته تا کمبود منابع مالی و اختلافات داخلی میان طلاب و اساتید. با این حال، با صبر و بردباری مثال‌زدنی، همه این مشکلات را مدیریت کرد و حوزه را به ساحل امن و ثبات رساند. این استقامت و پایداری، موجب شد حوزه قم به عنوان مرکزی علمی و فرهنگی پایدار باقی بماند و زمینه‌ساز تحولات بزرگ‌تر در آینده شود.
نمونه‌هایی از ساده‌زیستی و زهد بزرگان حوزه:
- آیت‌الله بروجردی، با وجود تمکن مالی، همیشه غذای ساده می‌خورد و زندگی بسیار ساده‌ای داشت.
- آیت‌الله مدرس، غذای اصلی‌اش ماست بود و حتی ظرف مناسب برای آن نداشت.
- آیت‌الله اشرفی اصفهانی، در دوران تحصیل حتییک کتاب ملکی نداشت و هفته‌اییک بار چای می‌خورد.
- آیت‌الله محمدحسن مامقانی، هدیه مالی را میان طلاب نیازمند تقسیم می‌کرد و برای خود چیزی برنمی‌داشت.
- شیخ انصاری، حتی در مراسم عروسی دخترش از تجمل پرهیز می‌کرد.
- آیت‌الله مرعشی نجفی، برای خرید کتاب‌های علمی مجبور بود لباس‌های خود را گرو بگذارد یا بفروشد.
این نمونه‌ها نشان‌دهنده فرهنگ عمیق زهد، اخلاص و تواضع در میان بزرگان حوزه است که آیت‌الله حائری نیزیکی از برجسته‌ترین مصادیق آن بود.
۵. میراث ماندگار و تأثیرات بلندمدت
الف) تثبیت هویت مکتبی حوزه
آیت‌الله العظمی شیخ عبدالکریم حائرییزدی با درک عمیق ضرورت حفظ استقلال فکری و هویتی حوزه علمیه قم، آن را به سنگر استوار دفاع از تشیع و مرجعیت علمی تبدیل کرد. این اقدام، نه صرفاً یک تحول ساختاری بلکه احیای هویت مکتبی حوزه بود که در برابر هجمه‌های فرهنگی، سیاسی و اجتماعی زمانه، حوزه را مقاوم و پایدار ساخت. شعار «حوزه، سنگر دفاع از تشیع» که از سوی ایشان مطرح شد، به عنوان یک اصول راهبردی، به حوزه قم هویت و مأموریتی والا بخشید و موجب شد این نهاد علمی به عنوان پایگاهی استوار برای حفظ و گسترش معارف شیعی باقی بماند. این هویت مکتبی، حوزه را از انحرافات فکری و سیاسی مصون داشت و موجب شد حوزه قم به عنوان مرجعی معتبر و مورد اعتماد در میان شیعیان جهان شناخته شود.
ب) الگوسازی برای مدیریت جهادی
آیت‌الله حائری با تلفیق سنت‌های دینی و روش‌های نوین مدیریتی، الگویی بی‌نظیر برای مدیریت جهادی و تحول‌آفرین ارائه داد. وی با ساده‌زیستی، نظارت مستقیم، تأکید بر کیفیت آموزش و برنامه‌ریزی دقیق، حوزه را به نهادی پویا و کارآمد تبدیل کرد. این سبک مدیریت که مبتنی بر اخلاص، پشتکار و هوشمندی بود، الگویی شد که بسیاری از مدیران و مراجع بعدی حوزه از آن الهام گرفتند. ایشان با ایجاد ساختارهای منسجم، نظام‌مند کردن آموزش و تأمین منابع مالی پایدار، توانست حوزه را به نهادی مستقل و مقاوم در برابر فشارهای سیاسی و فرهنگی تبدیلکند. تربیت مدیران آینده که بتوانند با روحیه جهادی و علمی، حوزه را در مسیر تعالی و پیشرفت هدایت کنند، از دستاوردهای مهم این رویکرد مدیریتی بود که تا امروز نیز استمرار یافته است.
ج) تکوین گفتمان انقلابی و اجتماعی
آیت‌الله حائری نقش برجسته‌ای در زمینه‌سازی برای نهضت امام خمینی داشت؛ بسیاری از مبانی فکری، اجتماعی و فرهنگی انقلاب اسلامی ریشه در اندیشه‌ها و اقدامات او دارد. حوزه قم که با تلاش‌های ایشان احیا و تقویت شد، به مرکزی برای تولید گفتمان انقلابی و اجتماعی تبدیل گردید که توانست در تحولات بزرگ سیاسی و فرهنگی کشور نقش‌آفرینی کند. این گفتمان مبتنی بر اصول عدالت‌خواهی، مقاومت در برابر ظلم، استقلال فکری و توجه به نیازهای جامعه بود که بعدها به محور اصلی انقلاب اسلامی تبدیل شد.
علاوه بر این، حوزه قم به الگویی برای حوزههای علمیه در عراق، لبنان، پاکستان و سایر کشورها تبدیل شد و تأثیرات گسترده‌ای در جهان اسلام برجای گذاشت. بسیاری از حوزههای علمیه نوپا، ساختار آموزشی، مدیریتی و رویکردهای فقهی خود را بر اساس الگوی حوزه قم تنظیم کردند و این امر موجب گسترش علوم دینی و تقویت هویت شیعی در سطح بین‌المللی گردید.
بازخوانی تاریخی و اهمیت میراث آیت‌الله حائری
میراث حکیمانه آیت‌الله حائری نه تنها در حوزه قم بلکه در کل جهان اسلام جریان دارد. پژوهشگران و محققان حوزوی معتقدند که موفقیت‌های مدیریتی و علمی ایشان، ناشی از ساده‌زیستی، نظارت مستقیم، تأکید بر کیفیت و مدیریت جهادی بوده است که باید امروز نیز مورد بازخوانیو الگوبرداری قرار گیرد.
وی با بینش عمیق خود، حوزه را به عنوان پایگاهی معرفتی قدرتمند در برابر جریانهای فکری و فرهنگی مهاجم قرار داد و با دعوت از بزرگان حوزههای علمیه و ایجاد ساختارهای منسجم، توانست حوزه قم را به قطبی علمی و فرهنگی تبدیل کند که در برابر تحولات زمانه مقاوم باشد.
پیامدهای بلندمدت
- حوزه علمیه قم با تأسیس و مدیریت آیت‌الله حائری، دوره‌های مختلفی را پشت سر گذاشت؛ از تثبیت و احیا، رشد و بالندگی، مبارزه با استبداد، تا تثبیت نظام جمهوری اسلامی و طراحی الگوی تمدنی نوین اسلامی.
- میراث ایشان، زمینه‌ساز تربیت نسل‌های متعدد عالمان و مراجع تقلید شد که هر یک در عرصه‌های علمی، فرهنگی و سیاسی نقش‌آفرینی کردند.
- پیام تاریخی رهبر معظم انقلاب به مناسبت یکصدمین سالگرد بازتأسیس حوزه، افق‌های روشنی را برای آینده حوزههای علمیه ترسیم کرده و بر اهمیت حفظ و توسعه این میراث تأکید دارد.
آیت‌الله حائری با نبوغ علمی، مدیریت جهادی و درایت سیاسی، حوزه علمیه قم را از یک مرکز متزلزل و پراکنده به نهادی منسجم، پویا و مرجع تبدیل کرد که توانست در برابر فشارهای سیاسی و فرهنگی مقاومت کند و به قطب علمی جهان اسلام بدل شود. میراث ایشان، الگویی بی‌بدیل برای مدیریت حوزههای علمیه و تولید علم دینی است که تا امروز و آینده نیز چراغ راه حوزههای علمیه خواهد بود.
ج) تکوین گفتمان انقلابی و اجتماعی
آیت‌الله العظمی شیخ عبدالکریم حائرییزدی با احیای حوزه علمیه قم، نقشی بی‌بدیل در تکوین گفتمان انقلابی و اجتماعی ایفا کرد که بعدها به محور اصلی نهضت امام خمینی و پیروزی انقلاب اسلامی تبدیل شد. به باور بسیاری از بزرگان، کار مرحوم آیت الله حائرییزدی در بازتأسیس حوزه علمیه قم، از حیث اثرگذاری کمتر از انقلاب اسلامی نبود؛ چراکه اگر حوزه در آن دوران سخت توسط او احیا و حفظ نمیشد، نه حوزه‌ای باقی می‌ماند و نه انقلابی شکل می‌گرفت[3].
- زمینه‌سازی برای نهضت امام خمینی: بسیاری از مبانی فکری و اجتماعی انقلاب اسلامی، ریشه در اندیشه‌ها و اقدامات آیت‌الله حائری دارد. حوزه قم که با تلاش‌های ایشان احیا و تقویت شد، به مرکزی برای تولید گفتمان انقلابی و اجتماعی تبدیل گردید که توانست در تحولات بزرگ سیاسی و فرهنگی کشور نقش‌آفرینی کند[6]. به گفته مقام معظم رهبری، انقلاب اسلامی ثمره حرکت حاج شیخ عبدالکریم حائری بود و اگر ایشان فضایی را برای درس و بحث و رونق حوزه ایجاد نمیکرد، این حرکتهای بعدی پیش نمی‌آمد
- تربیت نسلی از عالمان انقلابی: آیت‌الله حائری با تربیت نسلی از عالمان متعهد و انقلابی، زمینه را برای گسترش اندیشه‌های انقلابی و مبارزه با استبداد فراهم کرد. تحصیلکردگان حوزه با ذهن‌های فعال و زبان‌های گویا از نخستین کسانی بودند که به غریو دشمن‌شکنِ امام مجاهد پاسخ گفته و با سرعت و جدّیّت و همراه با تحمّل صدمات، وارد میدان شده و به گسترش مفاهیم انقلابی و توجیه افکار عمومی پرداختند
- تأثیر بر حوزههای جهان اسلام: حوزه قم به الگویی برای حوزههای علمیه در عراق، لبنان، پاکستان و سایر کشورها تبدیل شد. علمای شیعه حافظان دین، اعتقاد و حتی استقلال سرزمینی ملتها هستند و با ایجاد سدهای مستحکم در برابر جریانهای باطل، مانع نفوذ شیطانیان در جان و ایمان مردم میشوند.. این الگو، موجب گسترش علوم دینی و اندیشه‌های انقلابی در سطح جهان اسلام گردید.
- نقش حوزه در مبارزه با استعمار: در سال‌های مقارن با تشکیل حوزه قم، بخش‌هایی از عراق و مرزهای ایران، با مرکزیّت نجف و کوفه، صحنه جنگ مسلّحانه علما با قوای اشغالگر انگلیس بود؛ نه تنها طلّاب و مدرّسین، که برخی علمای معروف همچون سیّد مصطفی کاشانی و بعضیفرزندان مراجع در این درگیری‌ها شرکت داشتند، که برخی شهید و بسیاری پس از آن به نقاط دوردست مستعمرات انگلیس تبعید شدند.
- نقش حوزه در مسئله فلسطین: فعّالیّت مراجع بزرگ در مسئله فلسطین نیز چه در اوایل قرن که سیاست کوچ و تسلیح صهیونیستها در فلسطین اجرا میشد، و چه در دههی سوّم آن که بخش مهمّ فلسطین رسماً به صهیونیها سپرده و دولت جعلی صهیونی اعلام شد از بخشهای افتخارآمیز حوزههای علمیّه است.در مجموع، آیت‌الله حائری با احیای حوزه قم، نه تنها به حفظ و گسترش علوم دینی کمک کرد، بلکه زمینه‌ساز تحولات عظیمی در جهان اسلام گردید. میراث ایشان، همچنان الهام‌بخش حوزههای علمیه و فعالان دینی در سراسر جهان است
جمع بندی نهایی
آیت‌الله العظمی شیخ عبدالکریم حائرییزدی،یکی از بزرگ‌ترین و تأثیرگذارترین شخصیت‌های تاریخ معاصر حوزههای علمیه، با نبوغ علمی بی‌نظیر، مدیریت تحول‌آفرین، اخلاق والای انسانی و درایت سیاسی، توانست حوزه علمیه قم را در شرایطی بسیار دشوار و بحرانی از خطر انحلال و فروپاشی نجات دهد. تلاش‌های خستگی‌ناپذیر ایشان در احیایحوزه قم، نه تنها موجب بازسازی ساختارهای علمی و آموزشی حوزه شد، بلکه این مرکز علمی را به کانون تولید اندیشه دینی، مرجعیت علمی و پایگاه مقاومت فرهنگی و سیاسی در جهان اسلام تبدیل کرد.
حوزه‌ای که آیت‌الله حائری بنا نهاد، به سرعت به قطب اصلی تربیت عالمان دینی و تولید علوم اسلامی در ایران و جهان تشیع بدل گردید و توانست در برابر فشارهای سیاسی، فرهنگی و اجتماعی زمانه، استقامت کند و مسیر خود را به سوی تعالی و پیشرفت ادامه دهد. این حوزه، با پرورش نسل‌های متعدد از فقها، مراجع تقلید، متفکران و مدیران دینی، نقش بی‌بدیلی در هدایت جامعه اسلامی، حفظ هویت دینی و مقابله با جریانهای انحرافی و استعماری ایفا نمود.
یک قرن پس از تأسیس این نهاد عظیم، بازخوانی و تبیین ویژگی‌های شخصیتی، علمی، مدیریتی و اخلاقی این مؤسس بزرگ، نه تنها به عنوان یک ضرورت تاریخی بلکه به عنوان راهنمایی ارزشمند برای عبور از چالش‌های امروز حوزههای علمیه و جامعه اسلامی مطرح است. سیره عملی و اندیشه‌های ژرف آیت‌الله حائری، الگویی است که می‌تواند الهام‌بخش نسل جدید طلاب، اساتید و مدیران حوزه باشد تا با بهره‌گیری از آن، حوزههای علمیه را به نهادهایی پویا، کارآمد، اخلاق‌مدار و اثرگذار در عرصه‌های علمی، فرهنگی و اجتماعی تبدیل کنند.
ویژگی‌هایی چون ساده‌زیستی، اخلاص در عمل، تواضع، صبر و استقامت در برابر مشکلات، مدیریت جهادی و هوشمندانه، استقلال مالی و فرهنگی، و حفظ هویت مکتبی و انقلابی حوزه، از جمله درس‌های بزرگ آیت‌الله حائری است که امروز بیش از هر زمان دیگری برای حوزههای علمیه و جامعه اسلامی ضرورت دارد. این ویژگی‌ها، در کنار نگاه عمیق و جامع ایشان به نقش حوزه در جامعه، می‌تواند راهگشای بسیاری از مشکلات و چالش‌های معاصر باشد.
همچنین، میراث علمی و فقهی ایشان که در آثار و شاگردان برجسته‌اش تجلییافته است، همچنان به عنوان منبعی غنی برای پژوهشگران، فقیهان و متفکران دینی قابل بهره‌برداری است و می‌تواند در تولید علوم اسلامی نوین و پاسخگویی به مسائل پیچیده روز کمک شایانی نماید.
امید است با توجه به این بازخوانی و تحلیل، مسئولان و دست‌اندرکاران حوزههای علمیه، با الهام از سیره و منش آیت‌الله حائری، برنامه‌ریزی‌های راهبردی و عملیاتی خود را در جهت تقویت بنیه علمی، ارتقاء سطح اخلاقی، توسعه ساختارهای مدیریتی و حفظ استقلال حوزه‌ها به انجام رسانند تا حوزههای علمیه بتوانند نقش تاریخی و تمدنی خود را در جهان اسلام و جامعه بشری به بهترین وجه ایفا کنند.
اخبار ویژه
دوباره دبه آمریکایی
نظرات بینندگان
جدیدترین اخبار پربازدید ها
نیازمندیها
09107726603
تماس یا پیام در پیام رسان های ایتا و تلگرام
